Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Şəki Regional Elm Mərkəzi

Ədalət TAHİRZADƏ

Ş Ə K İ N İ N TARİXİ QAYNAQLARDA

«Master» nəşriyyatı

Bakı – 2005

Bu kitab

Allah yolunda,

Haqq, Ədalət, Qurtuluş yolunda

bütün tarix boyunca

şəhid olmuş

ş ə k i l i l ə r i n

müqəddəs ruhlarına

ərməğandır.

Naşir:

Nazim İBRAHİMOV,

Şəki Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı

Bilgisayar tərtibçisi:

Emil SADIQOV

Bilgisayarda yığanlar:

Oğuztoğrul TAHİRLİ, Məzahir CƏMİLLİ

Ədalət Şərif oğlu TAHİRZADƏ. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, «Master» nəşriyyatı, 2005, ……. səh.

Kitabda Şəkinin tarixinə dair başlıca olaraq XIX yüzil qaynaqları toplanıb. Bu mənbələrin çoxu indiyədək oxuculara bəlli deyil, bilinənlərsə indiyədək araşdırılmamış daha bitkin və daha doğru əlyazma nüsxələri əsasında ortaya qoyulub. Salnamə-xronikaları yazanların yaşayış və yaradıcılığı haqqında ilkin və geniş bilgi verən Ə.Tahirzadə qaynaqların məzmununu daha asan mənimsəməkdən ötrü həm çoxlu qeydlər və aydınlatmalar edib, həm də zəngin maddeyi-tarixlər toplusu hazırlayaraq qaynaqlara artırıb.

Kitabda Şəkinin yetirməsi olan məşhur şairlərin Şəkiylə, onun tarixiylə bağlı şerləri də verilib.

Əsər Azərbaycan tarixiylə maraqlanan bütün oxucular üçündür.

E-mail: adalet_tahirzade@yahoo.com

Tel.: [050] 569-68-12

© Ədalət TAHİRZADƏ

İÇİNDƏKİLƏR

ŞƏKİNİN TARİXİ QAYNAQLARDA: YAZILANLAR, YAZANLAR 5

Qaynaqlar 12

MUSTAFA AĞA ŞUXİ. KƏRİM AĞA FATEHİN TƏRCÜMEYİ-HALI 12

KƏRİM AĞA FATEH. ŞƏKİ XANLARININ İXTİSAR ÜZRƏ TARİXİ. 14

MUSTAFA AĞA ŞUXİ. NUXU XANLARININ KEÇMİŞ ƏHVALATININ HEKAYƏTİ (HEKAYƏTİ-ƏHVALATİ-SABİĞEYİ-XƏVANİNİ-NUXU_ 21

HACI SEYİD ƏBDÜLHƏMİD. ŞƏKİ XANLARI VƏ ONLARIN NƏSİLLƏRİ (DƏR BƏYANİ-ƏHVALAT VƏ SİLSİLEYİ-XƏVANİNİ-SƏLƏFİ-ŞƏKİ). 25

MİRABBAS MİRBAĞIRZADƏ. ŞƏKİ QƏZASINDA HÖKMRANLIQ TARİXİ HAQQINDA MÜXTƏSƏR MƏLUMAT. 26

MİRABBAS MİRBAĞIRZADƏ. ŞƏKİ QƏZASI. 98

ƏLƏŞRƏF KƏRİMOV/İSMAYILOV. ŞƏKİ KEÇMİŞDƏ VƏ İMDİ. 99

MADDEYİ-TARİXLƏR. 107

ARTIRMALAR. 109

Mustafa ağa ŞUXİ. Kərim ağa Fatehin tərcümeyi-halı (Seçmə parçalar) 111

Kərim ağa FATEH. Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi 118

Mustafa ağa ŞUXİ. Nuxu xanlarının keçmiş əhvalatının hekayəti (Hekayəti-əhvalati-sabiğeyi-xəvanini-Nuxu) 144

Hacı Seyid ƏBDÜLHƏMİD. Şəki xanları və onların nəsilləri (Dər bəyani-əhvalat vəsilsileyi-xəvanini-sələfi-Şəki) 159

Bir neçə söz 159

Mətn_ 161

Mirabbas MİRBAĞIRZADƏ_ 174

Şəki qəzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtəsər məlumat 174

HACI ÇƏLƏBİNİN XANLIĞI 190

AĞAKİŞİ BƏYİN XANLIĞI 197

HÜSEYN XANIN XANLIĞI 198

HACI ƏBDÜLQADİR XANIN HÖKUMƏTİ 200

MƏHƏMMƏDHƏSƏN XANIN XANLIĞI 201

SƏLİM XANIN XANLIĞI 208

KOR MƏHƏMMƏDHƏSƏN XANIN YENƏ XANLIĞA BAŞLAMASI 212

ŞƏKİDƏ XANLIQ ZAMANINDA MƏMLƏKƏT İDARƏSİ 219

Mirabbas MİRBAĞIRZADƏ. ŞƏKİ QƏZASI 227

Coğrafi vəziyyət 227

Meşəlik hissə 228

İnzibati təqsimat 235

Şəki qəzasında tarixi və maraqlı bəzi kənd adları 236

Şəki qəzası dairələrində əhali məşğuliyyəti və təsərrüfat halı 238

Şəki qəzasının iqtisadi əhvalında ümumi vəziyyət 239

Dünya ticarətində Şəki ipəyinin iqtisadi mövqeyi 242

Ələşrəf KƏRİMOV /İSMAYILOV. Şəki keçmişdə və imdi 250

MADDEYİ-TARİXLƏR_ 276

ARTIRMALAR_ 289

Mustafa ağa ŞUXİ 289

Nuxu şəhərinin tərifi 289

Şəkili NƏBİ 291

Hacı Çələbi xana_ 291

Ağakişi bəyin öldürülməsi 293

Məhəmmədhüseyn xanın tərifi 295

Küngüt əhvalatı 297

Məhəmmədəmin oğlu SALMAN MÜMTAZ_ 299

Ənvəriyyə 299

Öyün, millət 301

Bəxtiyar VAHABZADƏ_ 304

Şəki 304

ADLAR GÖSTƏRİCİSİ 306

ŞƏKİNİN TARİXİ QAYNAQLARDA: YAZILANLAR, YAZANLAR

Böyük imperator Nadir şah Əfşar (22.10.1688 - 20.6.1747) öldürüldükdən sonra Azərbaycanda Şəki, Şirvan (Şamaxı), Bakı, Quba, Dərbənd (bu ikisi sonralar birləşdirildi), Gəncə, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Talış, Təbriz, Xoy, Sərab, Qaradağ, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Makı xanlıqları yarandı. Nüfuz dairələrini genişləndirmək uğrunda onların arasında başlanmış iç savaşları torpaqlarımızı qamarlamağa uyğun vaxt gözləyən gənc xaçpərəst imperiyası Rusiyadan ötrü göydəndüşmə oldu. 10 mart 1735-də Nadir şahın Gəncə yaxınlığında silah gücünə imzalatdırdığı müqaviləylə Dəli Petro’nun 13 il qabaq tutduğu bütün Azərbaycan torpaqlarını geri qaytarmağa məcbur olmuş Rusiya Nadir şahın dəhşətli şapalağından sonra yavaş-yavaş özünə gələrək yenidən işğalçılıq niyyətinə düşdü. Onun onilliklər boyu çəkən hərbi yürüşləri anamız ulu Azərbaycanı və qədim millətimizi iki yerə parçalayan amansız Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) andlaşmalarıyla başa çatdı. Şəki, Şirvan, Bakı, Quba, Gəncə, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Talış xanlıqlarını Rusiya işğal etdi, Təbriz, Xoy, Sərab, Qaradağ, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Makı xanlıqlarısa yenilmiş Qacar dövlətində qaldı. Yurdumuzun və elimizin bütün tarixi boyunca bundan daha sarsıntılı hadisə olmayıb. Azərbaycan torpağının yetirdiyi tarixçilər, şairlər və sənətkarlar bu parçalanmaya kəskin etiraz bildirdilər.

Tarixçi Həsi Abdullayev yazır: «…XVIII yüzildə tərtib edilmiş Azərbaycan salnamə əsərləri indiyədək üzə çıxarılmayıb. Azərbaycan tarixi-salnamə əsərləri yalnız Azərbaycanın XIX yüzildə Rusiya tərkibinə daxil olmasından (?! – Ə.T.) sonra bizə gəlib çatıb»[1]. Gerçəkdən də belədir. Ancaq bu, Rusiyanın «maarifləndiriciliyi»nin yox, müstəmləkə siyasətinin nəticəsiydi. Belə ki, Azərbaycanın üçdə birini caynağına keçirmiş yağmaçı Rusiyanın Tiflisdəki canişin dəftərxanası yenicə çarizm boyunduruğu altına düşmüş xanlıqlarımızın gerçək yiyələrinin keçmişini öyrənmək və çar hakimiyyətinin onlara bəsləyəcəyi siyasi-iqtisadi münasibəti bu bilgi üzərində qurmaqçün dünənki xan və bəylərin, bölgədəki ən ad-sanlı uruqların soykötüyünü (nəsil ağacını, şəcərəsini) hazırlamağı, bu torpaqların yaxın keçmişini qısa da olsa təsvir etməyi inandığı yerli aydın-məmurlara tapşırdı. (Güney xanlıqlarıyla bağlı belə tarixi araşdırmaya ehtiyac yoxuydu, çünki o torpaqlarımızda kimin kim olduğunu Qacar dövləti gözəlcə bilirdi).

Beləliklə, artıq Rusiya torpağı sayılan Quzey Azərbaycanda XIX yüzildə təkcə Qarabağ tarixiylə bağlı Mirzə Adıgözəl bəy’in (təx.1780-9.9.1848) «Qarabağnamə» (1845), Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği’nin (1773-1853) «Qarabağnamə» (1847), Əhməd bəy Cavanşir’in (2.3.1828-9.1.1903) «Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair» (1883), Mir Mehdi Xəzani’nin (təx.1819-1894) «Kitabi-tarixi-Qarabağ» (təx.1866)… əsərləri kimi 7 salnamə-xronika qələmə alındı. Həmin yüzildə Kərim ağa Fateh’in (1788-13.1.1859) «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi» (24 may 1829), Abbasqulu ağa Bakıxanov’un (1794-1847) «Gülüstani-İrəm» (1841), İsgəndər bəy Hacınski’nin (1809-1878) «Qubalı Fətəli xanın həyatı» (1847), Mirzə Həsən əfəndi Əlqədari’nin (1834-1910) «Asari-Dağıstan» (1890), Mirzə Cəbrayıl Süpehri’nin (?-1.2.1902) «Dərbəndnamə» (1891) kimi tarix əsərləri, onlardan başqa da yenə xeyli xronika yazıldı.

Sözsüz, hansı niyyətlə ortaya qoyulmasından asılı olmayaraq, adı çəkilən və çəkilmyən bütün bu əsərlərin Bütöv Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində müstəsna önəmi var və onları qələmə almış hər bir yazarın əməyini yalnız ən xoş sözlərlə anmağa borcluyuq, çünki bu gün Azərbaycan tarixinə dair araşdırmalar hər şeydən öncə məhz bu dayanıqlı özül üzərində qurulur. Çox sevindiricidir ki, bu özülü qoyan ustaların, Azərbaycan tarixşünaslığının ən şanlı səhifələrinə imza atanların içərisində Şəki tarixçiləri mühüm yer tutur.

***

Şəki bilginlərinin, alimlərinin tarix kitabları yazmaqda böyük təcrübə və bacarığı var. Son 200 ildə xanzadə Kərim ağa Fateh’dən (1788-1859) tutmuş professor Mahmud İsmayıl’adək (1920-2001) çoxsaylı Azərbaycan tarixçiləri bu ulu torpağımızın yetişdirməsidir.

Şəkidə doğulmuş, uzun müddət yüksək ruhani vəzifələrində çalışmış görkəmli alim, Qur’anın dilimizə ilk tərcüməçisi (ikicildlik «Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Qur’an», Tiflis, 1908) Axund Hacı Məhəmmədhəsən İsmayıl oğlu Mövlazadə Şəkuyi qiymətli «Tarixi-müqəddəs. Ənbiya əhvalatı» (Tiflis, 1913) kitabının müəllifi, «Əmirəlmöminin əleyhissəlamın Misir hakimi Malik Əştərə yazdığı əhdnamənin tərcüməsidir» (Tiflis, 1910), Nəsuh Həsənin 2 cildlik «Tərcümeyi-töhfeyi-Nəsuhiyyə fi əhvali-kürrətül-ərziyyə və hiyə coğrafiyə ümumiyyətüd-düvəlül-aləm» (Bakı, 1904) əsərlərinin tərcüməçisidir. Bu əsərlərin hər biri öz çağında xalqımızın ictimai düşüncəsinə yetərincə güclü təsir göstərib və onlar öz yüksək elmi dəyərini bu gün də saxlamaqdadır.

Şəkidə[2], Gəncəli məhəlləsində doğulduğuna görə özünə «Gəncəvi» nisbəsi götürmüş[3] şeyxülislam Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi (1853-1932) doğma türk dilində 4 cildlik «Zübdətüt-təvarix» («Tarixlərin seçməsi») adlı möhtəşəm bir tarix əsəri yaradıb (I cild, Tiflis, 1905; II cild, Gəncə, 1909; III cild, Gəncə, 1913; IV cild, Gəncə, 1912) ki, həmin kitab istər müsəlman tarixini, istərsə də Ön Asiya, Qafqaz və Azərbaycan tarixini öyrənənlərçün indinin özündə də ən dəyərli qaynaqlardandır. Onu da bildirək ki, bu əsər Mövlazadənin çoxlu kitablarından yalnız biridir.

Üzərində «Azərbaycan tarixi» yazılmış ilk kitabı (Bakı, 1923) Şəkidə doğulmuş[4] Rəşid bəy Əsəd bəy oğlu İsmayılov’un (1877-1941) yazdığını bildirmək də çox fərəhlidir. Onun qələmindən çıxmış «Müxtəsər Qafqaz tarixi və Zaqafqasiyada zühur edən məşhur türk ədib və şairlərinin müxtəsərən tərcümeyi-halları» (Tiflis, 1904) əsəri də yüksək elmiliyiylə seçilir.

Görkəmli alim, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, professor, MEA Tarix İnstitutunun direktor müavini Mahmud Əlabbas oğlu İsmayıl’ın (1.9.1920-16.8.2001) bütün əsərləri bir yana, «Şəki» (Bakı, 1982), «Sənin ulu baban» (Bakı, 1989), «Azərbaycan tarixi» (Bakı, 1993) monoqrafiyaları çağdaş Azərbaycan tarixşünaslığının qızıl fondunu bəzəyir.

Bu baxımdan yanaşdıqda XIX yüzil salnaməçiləri içərisində də ilk yeri Şəki müəlliflərinin tutması tam qanunauyğundur.

Maraqlıdır ki, bu çağ Azərbaycan tarixçilərinin öndəgedəni məhz Kərim ağa Fateh Şəkixanov’dur – onun «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi» xronikası Abbasqulu ağa Bakıxanovun möhtəşəm «Gülüstani-İrəm»indən 12 il, Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sindənsə 16 il qabaq yazılıb. Söz yox, iş əsərin gec, ya tez yazılmasında yox, onun elmi dəyərindədir. Sevindiricidir ki, istər Fatehin, istərsə də başqa Şəki müəlliflərinin qələmindən çıxmış salnamələri çağdaş Azərbaycan tarixşünaslarının ən görkəmli nümayəndələri yüksək dəyərləndirib.

Şəkidə bir atalar sözü var: «Dərin su bulanmaz»[5]. Olduqca hikmətli kəlamdır! Yazılı tarixi qaynaqlarımız nə qədər çox olsa, tariximizi nə qədər dərindən öyrənsək, araşdırmaları nə qədər dərinə aparsaq keçmişimiz daha da durular, arınar, düşmənlərimiz tariximizi «bulandırmağı» bacarmaz!

***

1970-inci illərin sonunda aspiranturada oxuduğumuz zaman Şəki bölgəsi dialekt və şivələrinin materialları üzərində qurduğumuz namizədlik dissertasiyasını yazanda, təbii ki, yazılı qaynaqlardan da dil faktları götürməli olmuşduq. Şəki müəlliflərinin qələminə məxsus, indiki Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan əlyazmaları elə o çağda ərəb qrafikasından kirilə çevirərək üzünü köçürmüş, bu zaman əlyazmalarda gördüyümüz bir çox maddeyi-tarixləri də toplayaraq sistemləşdirmiş, bütün bunları makinadan da çıxararaq nəşrə hazır saxlamışdıq.

Artıq Əlyazmalar İnstitutunda çalışdığımız zaman iş yoldaşımız, tarix elmləri namizədi Akif Fərzəli «Qarabağnamələr»i tərtib edərək «Yazıçı» nəşriyyyatında buraxdırdı (1989). O, bildirdi ki, Azərbaycanın başqa xanlıqları haqqındakı salnamələri də beləcə basdırmaq istəyir. Bu məqsədlə indi bu kitabda verdiyimiz bir sıra əsərlərin əlyazmasını bizdən götürdü, ancaq hansı nədənləsə həmin nəşr gerçəkləşmədi. Aradan bir müddət ötdü, Akif bəy köçüb Sankt-Peterburqa getdi, biz də Akademiyadan çıxdıq. Bakıya gəlişlərinin birində həmin əlyazmaların taleyini Akif bəydən soruşduq; kitabı nəşr etdirə bilmədiyini, verdiyimiz əlyazmalarısa itirdiyini söylədi…

Aradan çox illər keçsə də həmin əlyazmaları nəşr etdirməyə özümüz nə vaxt, nə də imkan tapa bildik. Ulu Tanrıya min şükür ki, indi həmin vaxt və imkan əlimizə düşüb. O zaman nəşrə hazırladığımız əlyazmaların üzərində son bir ildə yenidən xeyli işlədik, oğlu Mustafa ağa Şuxi’nin Kərim ağa Fateh’in ömürlüyü haqqında yazısını, Mirabbas Mirbağırzadə və Ələşrəf Kərimov/İsmayılov’un indiyədək tarixçilərimizin gözündən yayınmış əsərlərini də ərəb qrafikasından çevirərək buraya artırdıq, onların hamısına çoxlu aydınlatmalar və qeydlər verdik.

Söz yox ki, buradakı qaynaqları ideal saymaqdan, onların bütün mühüm hadisələri əhatə etdiyini söyləməkdən uzağıq. Əksinə, hətta bəzi başqa əsərlərdə oxuduğumuz bir sıra tutarqalarla bunlarda üzləşmirik. Məsələn, bir sıra tarix əsərlərində Şəki hakimləri İsa xan (1578-in hadisələriylə bağlı), Şahəmir xan (1593-1601-inci illər), Əli sultan Saxuri (Zaxurlu Əli sultan) (1720-ci illər) kimi gerçək şəxslərin adları dönə-dönə çəkilsə də «bizim» müəlliflərdə onlar, demək olar ki, unudulub. Belə iradların sayını yəqin ki, yenə artırmaq olardı. Ancaq biz bu kitaba salınmış xronikaların elmi dəyərini aşağı salmağın da qəti əleyhinəyik və inanırıq ki, onlar həm Şəki bölgəsinin, həm də bütövlükdə Azərbaycanın sənədli tarixini hazırlamaq, indiyədək ortalıqda olan mətnlərə tənqidi yanaşmaq işində tarixçilərimizə əvəzedilməz yardımçı olacaq.

***

Bu salnamələri yazanların kimliyinin üzə çıxarılması da tarixşünaslıq baxımından çox önəmlidir. Aşağıda bu vacib məsələyə, eləcə də qaynaqları haradan götürdüyümüzə və onların üzərində necə işləməyimizə aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

Qaynaqlar

MUSTAFA AĞA ŞUXİ. KƏRİM AĞA FATEHİN TƏRCÜMEYİ-HALI

Fətəli xan Möhnəti’nin oğlu Kərim ağa Fateh’in oğlu Mustafa ağa Şuxi’ni (?-oktyabr 1895) çar hökuməti hicri 1274-də (miladi 1857/58-də) atasından alaraq Peterburqa girov aparıb. Orada hərbi təhsil alan Mustafa ağa kornet[6] çininə yüksəlib.

Şəkili alim Böyük Salman Mümtaz (1884-1941) yazır: «Kərim ağanın babası şair olduğu kimi, atası və oğlu Mustafa ağa da şair idi. Fəthəli xanın qollandığı məxləs[7] ''Möhnəti'', Mustafa ağanınkı da ''Şuxi''dir»[8].

Salman Mümtaz başqa bir qaynaqda Mustafa ağa haqqında belə qısa bilgi verir: «Mustafa ağa dört il kanvoyluq[9] eləyib. 1857-ci tarixdə kanvoyluğa apar[ıl]ıb, [18]61-də karnet [çini] alıb qayıtdı. Karnetdən qayıtdığı zaman Şəkidə murov pamoşnikliyi elədi. Təxminən beş il bu xidmətdə qaldı. Mustafa ağa əvaxiri-ömrüsünü Qaraqosı[10] adnalı kəndisinə məxsus kəndində keçirmiş və orada da fücətən[11] vəfat etmişdir. Sonra cənazəsini Şəkiyə gətirib Hüseyn xan məscidinin həyətində Kərim ağa Fatehin qəbrinin yanında dəfn etmişlər» [12].

Mustafa ağa Şuxinin də şerlərinə həyat vermiş S.Mümtaz onun bir neçə şerini özünün «Azərbaycan ədəbiyyatı» silsilə kitablarının 12-ci sayına (ss.120-122) salıb. Hacı Seyid Əbdülhəmidin «Şəki xanları və onların nəsilləri» əsərində (Bakı, 1930, s.9) Mustafa ağanın «türkcə divanı qeyri-mətbudur» deməsi S.Mümtazın həmin divanla[13] tanışlığını göstərir.

Azman araşdırıcımız Firidun bəy Köçərli (1863-1920) də özünün məşhur «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı» kitabında (bu əsər sovet dövründə «Azərbaycan ədəbiyyatı» adıyla buraxılıb) Mustafa ağa Şuxiyə ayrıca yer ayırıb[14], onun şerlərindən örnəklər verib.

Mustafa ağanı «validi-büzürgüvarı kimi mərifət və kamal sahibi, möhtərəm bir şəxs», «ziyadə dindar və millət təəssübü çəkən bir vücud» kimi dəyərləndirən Firidun bəy göstərir ki, Mustafa ağa «əksər övqat məclisini ürəfavü şüəralar ilə təzyin edərmiş[15]. Zindəganlığının ibtidasında dövlətmənd olub, axır vaxtlarda bir az kasıb düşübdür və özünə mütəəlliq olan əmlakın mədaxili ilə güzəran edərmiş»[16].

Firidun bəy onun Şəki şəhərində cəmadiyül-əvvəl 1312-də (oktyabr 1895-də) vəfat etdiyini bildirir[17] və biz bu tarixə inanırıq.

Daha çox böyük şair kimi tanıdığımız görkəmli alim Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) də özünün «Təzkirə»sində Şuxinin türkcə 6 qəzəlini və Şəki şəhərinin tərifi haqqında 20 beytlik dəyərli qəsidəsini verib[18].

Şuxinin yazdığı «Kərim ağa Fatehin tərcümeyi-halı»nı Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan əlyazmadan götürmüşük. Yazılma tarixi bəlli olmasa da əsərin 1861-dən sonra qələmə alındığını deyə bilərik.

KƏRİM AĞA FATEH. ŞƏKİ XANLARININ İXTİSAR ÜZRƏ TARİXİ.

Şəki xanı Fətəli xanın oğlu Kərim ağa Fateh Şəkixanov (h.1202-8.6.1275/m.1788-13.1.1859) haqqında ilk ən geniş və doğru məlumat azman ədəbiyyatşünasımız Firidun bəy Köçərli’nin (1863-1920) məşhur «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı» kitabındadır. Kərim ağa Fatehə ayrıca məqalə həsr edən Firidun bəy burada onun 2 qəzəlini də verib[19].

Firidun bəy yazır: «Kərim ağa ibn Fətəli xan ''Fateh'' təxəllüs Şəki şairlərinin bərgüzidələrindən birisi hesab olunur. Kərim ağa Şəki xanlarının xanədanından olmağa görə, nəcib və alitəb bir zat imiş; familiyiası – Şəkixanov. Mirzə Fətəlinin müasiri olubdur və onun xatirini əziz tutarmış və hər dəm ləyaqətli töhfələrlə Mirzəni yad edərmiş.

Fətəli xan Şəkidə xanlıq edən zamanı hicrətin 1235-ci salında[20] Şəki vilayəti Rusiyanın təhti-təsərrüfünə keçdi və Fətəli xan rus dövləti tərəfindən təsdiq olundu.

Fətəli xanın fərzəndi-ərcüməndi Kərim ağa atasının təhti-himayəsində nəşvü nüma tapıb, gözəl təlim və tərbiyə almışdır. Fars və ərəbcə yaxşı savadı var imiş. Təbi-səlim sahibi imiş. Özləri əhli-kəmal və sahibi-hal olduğu üçün üləma sinfini, üdəba və şüəranı ziyadə dost tutarmış və müdam məclisini onların vücudu ilə müzəyyən qılıb həqiqi xan tərzində güzəran edərmiş.

Kərim ağa Fateh hicrətin 1274-cü tarixində[21] Nuxa şəhərində yetmiş beş sinlərində vəfat edibdir[22].

Fatehin öz əsərlərindən cəm olunmuş mükəmməl bir divanı vardır və lakin təb olunmamışdır. Əsərlərinin çoxu fars dilindədir, türkcə olanı bunlardır ki, dərc olunur»[23].

Kərim ağanın türkcə 2 qəzəlini verdikdən sonra Firidun bəy yazır: «Mərhum Kərim ağa Fatehin burada təstir olunmuş hər iki əsəri onun alim və sahibi-təbi-səlim olduğunu göstərir. Əvvəlinci kəlam – ki, Fateh peyğəmbəri-valatəbarımızın şəni-aliləri vəsfində deyibdir – Nabi əfəndinin[24] kəlamına bənzəyir. Onun ikinci kəlamı müasiri olan Qasım bəy Zakirin kəlamına oxşayır. Əfsus ki, Fateh türk dilində başqa əsərlər vücuda gətirməyibdir; gətiribsə də onlardan bizim əlimizə düşən olmadı»[25].

Kərim ağa Fateh haqqındakı bir cızma-qaramızda[26] onun türkcə başqa əsərlərinin olduğunu göstərmişik. Bu əsərlər içərisində, söz yox ki, ən dəyərlisisə tərtəmiz türkcə yazdığı «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi»dir.

24 may 1829-da qələmə alınmış bu «Tarix»i (əsəri qısaca belə adlandıracağıq) ilk dəfə müəllifin öz sağlığında – 1858-də Sankt-Peterburqda akademik Bernqard Dorn (1805-1881) əlyazmadan götürərək «Auszüge aus muhammedanischen Schriftstellern…» kitabında verib[27]. Əsər burada 515-531-inci səhifələrdə «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi. Qazi Əbdüllətif əfəndi təsnifidir» başlığıyla təqdim olunub.

Dorn yazır: «Bu qısa tarixi nəşr etməyi ona görə qərara aldım ki, bilmirəm onu yaxın gələcəkdə 6-cı hissəsini 1854-üncü ildə “Tarixi-filoloji jurnal”a təqdim etdiyim ''Qafqaz'' adı altında sonadək işləyə biləcəyəmmi»[28].

Söz yox ki, B.Dornun əməyi dəyərlidir. Bununla belə, onun nəşrində ciddi əyintilər də var. Onlardan birincisi və ən böyüyü akademikin əsərin yazarını düzgün aydınlaşdırmayaraq «Qazi Əbdüllətif əfəndi təsnifidir» göstərməsidir. Bu yanlışlığın səbəbkarı N.V.Xanıkov (1819-1878) olub. Dorn yazır: «…Xanıkov 1858-inci ildə mənə bu əsərin tərtibçisi haqqında aşağıdakıları yazdı: “Şəkinin kiçik tarixinin müəllifi mənim dostum, Nuxa şəhərinin irsən qazisi Hacı Əbdüllətif əfəndi Hacı Səlim oğlundan başqa heç kəs ola bilməz. Bu, indi altmış yaşlı bir adamdır. O, ərəb dilini yetərincə yaxşı bilir və fars poeziyasıyla çox məşğul olub. 1845 və 1846-cı illərdə İstanbul, Misir və Məkkəyə ziyarət edib, Suriya, Bağdad, Qezbelu, Həmədan, Tehran, Təbriz və Şuşadan keçərək öz yurduna dönüb…”»[29].

Deyilənə bütünlüklə inanan Dorn, görünür, ya türk dilini bilməyib, ya da əsəri oxumayıb; axı əsərin sonunda Çələbi xanın soykötüyünə (şəcərəsinə) baxan kimi müəllifin kimliyi öz-özünə ortalığa çıxır.

B.Dorn nəşrinin ikinci əyintisi əlyazmanın düzgün oxunmaması üzündən çoxlu yanlışlığa yol verilməsidir. Məsələn, bir neçə yerdə «əmma») sözünün üstündə qoyulan təşdid iki nöqtəyə bənzədilib və söz «ağa») kimi oxunub. Bundan başqa, nöqtəylə seçilən hərflərin qarışdırılması üzündən «bunları qovubdurlar» yerinə «yolların qurubdurlar», «Hacı Şıxəli» yerinə «Hacı Şıxqulu», «deyər mənim» yerinə «vermənəm»… kimi çoxlu qaba yanlışlıqlar özünə yer tapıb.

Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət (Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti) əsəri 1926-da Dornun həmin nəşrindən götürərək dəyişmədən (ancaq bir neçə dolaşıqlıq da artırmaqla) prof. N.İ.Aşmarin’in (1870-1933) giriş sözüylə türkcəmizdə və rusca yayınlayıb[30]. Bu nəşr Dornunkundan heç bir üstünlüyüylə seçilmir.

Deməli, Kərim ağa Fatehin «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi» 1858-dən 1926-yadək iki dəfə nəşr olunub. 68 üstəgəl 3 – ilk nəşrdən son nəşrəcən olan 68 və ondan sonrakı 3 il. Bu 71 illik zaman içərisində «Tarix»in gerçək yazarı bilinməyib, o, oxuculara Qazi Əbdüllətif əfəndi’nin əsəri kimi tanıdılıb.

Kərim ağa Fatehin müəllifliyi yalnız 1929-da aydınlaşdırılıb. Aydınlaşdırıcınınsa yenə Böyük Salman Mümtaz’ın (1884-1941) olması bütünlüklə təbiidir. O, «Maarif işçisi» dərgisindəki çox dəyərli yazısında[31] «Tarix»in əsl müəllifini üzə çıxarıb[32].

Salman Mümtaz yazır: «Bizcə, Xanıkov, Dorn, Səniidövlə, Aşmarin və Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Edən Cəmiyyətin elmi katibi [A.R.]Zifeldt və təqribən bir əsrdən bəri bunlardan iqtibas və istifadədə bulunan şəxslər də tamamilə yanılaraq xətaya uğramışlar. Buna da ilk əvvəl Xanıkov və Dorn bais olmuşdur. Birincisi əsərin müəllifini tanımamış, ikincisi də tarixçəyi tədqiq etmədə iqtidarsız olmuşdur. Bubirilər də onlar kibi…».

Salman Mümtaz qabaqca Qazi Əbdüllətif’in Hacı Səlim əfəndinin deyil, Hacı Əbdüssalam əfəndi’nin oğlu olduğunu aydınlaşdırır. Bununçün o, Şəki şəhərindəki Qazılar qəbiristanlığında olan üç başdaşından köçürdüyü yazılara əsaslanır. Sonra göstərir ki, «Tarix»i hansı müəllifin yazdığını «ilk əvvəl əsərin özündən axtarıb tapmalıyız. Çünki müəllif əsərinin içərisində bu nöqtəyi aydınlaşdırmaq üçün beş yerdə lazım dərəcədə məlumat vermişdir».

S.Mümtaz sözünə davam edərək yazır: «Müəllif dəfələrlə Fəthəli xan adlı bir şəxsin oğlu olduğunu qeyd edir. Sonra atasının Məhəmmədhəsən xan ismində bir adamla qardaş olduğunu anlatmaqla bərabər, Hüseyn xanın istəkli oğlu olmaq münasibətilə gözlərinin çıxarılıb dusdaq edildiyini aydınladır. Məsələyi bir az da parlatmaq üçün atasının xan seçildiyini və iki-üç aylıq xanlıq etməsini də nişan vermədədir. Nəhayət, dostluq möhkəm olmaq üçün özünün Şirvana göndərildiyini və Cəfərqulu xan əyyamı Şəkiyə gəldiyini söyləyir. Bu istixrac və çıxarışlardan bəlli olur ki, tarixçənin müəllifi Şəki xanlarının sonuncusu olan Fəthəli xanın oğlu Kərim ağadır. İbrahim bəg, Pur Pələng ilə Göynəkli[33] Şikəst Əhməd əfəndinin şerləri də sözümüzü qüvvətləndirmədədürlər...

…Xülasə, …tarixçənin müəllifi Hacı Əbdüssalam oğlu Əbdüllətif olmayub ''Fateh'' təxəllüs Kərim ağa Şəkixanovdur ki, hələ gənc ikən yazmışdır».

Bundan sonra oxuyuruq: «Təəssüf ki, yanılan mühüm şəxsiyyətlərin sırasında İranın məşhur ədiblərindən sayılan Mirzə Məhəmmədhəsən xan Səniidövlə də durur. Bu qiymətli alim əslən marağalı və azəri türkü olduğu halda, nədənsə, türkcə yazılmış bu tarixçəyi tədqiq etməmiş və öyləcə də Xanıkova, Dorna uyaraq aldanmışdır. Səniidövlə təb və nəşr etdiyi “Miratül-büldan” adlı kitabında Car vilayətindən bəhs etmək istərkən işbu sətirləri yazır: "Dər tarix-e xəvanin-e Şəki, ke bər zəban-e torki və əz mosənnefat-e Ğazi Əbdollətef əfəndist, esm-e Car betəkrar zekr şode əst"[34] (c.4, s.28)».

«Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi» Fatehin adı altında ilk nəşrdən 100 il sonra – 1958-də buraxılıb[35]. Əsərin əhəmiyyətini və bədii dəyərini düzgün qiymətləndirən redaktor F.Babayev transliterasiya zamanı bu qiymətli abidənin dilini olduğu kimi saxlamağa çalışıb, bütünlükdəsə «Tarix»in uğurlu bir nəşrini ortaya qoymağı bacarıb. Ancaq mətn ilk qaynaqdan – Dorn nəşrindən götürüldüyünə görə oradakı yanlışlıqlar eynilə buraya da köçürülüb. (Söz yox ki, buna görə redaktoru qınamaq olmaz, axı bu yanlışlıqları düzəltməkçün onun əlində başqa qaynaq yoxdu).

Bəli, Kərim ağa Fatehin «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi» əsərinin indiyədək yalnız bir – Dornun 1858-də nəşr etdirdiyi əlyazması bəlliydi[36]. Ancaq hələ aspirantlıq çağımızda – 1979-un oktyabrında Əlyazmalar İnstitutumuzda əsərin daha iki əlyazma nüsxəsini üzə çıxararaq transliterasiya etmişdik. Əbdülcabbar Əliyev’in 1964-də buraya verdiyi B-5184/26540 şifrəli əlyazma Dornun yararlandığı nüsxədən daha bitkindir. Bir neçə sözün düzgün oxunmamasından (məsələn, «Təbriz» yerinə «Tərtər», «Nebolsin» yerinə «Nebosin» yazılıb), kağızının yeniliyindən orijinal yox, köçürmə olduğu bilinir. Köçürənin adı, köçürülmə tarixi göstərilməyib. Əsərin adı da yoxdur. Nəstəliq xəttiylə çox səliqəli yazılıb. 25 səhifəlik əlyazmanın başlanğıcında Dornun nəşrində bulunmayan bu bir neçə cümlə var: «Buyurmuşdunuz ki, Şəki vilayətində olan bir para xan və xanzadələrin əslü nəcabətin və bir para vaqeat böyük əhvallardan teyişib, həqiqət edib, doğruluq ilə yazıb hüzurunuza izhar edək. Mən də böyük, köhnə adamlardan teyişib və həqiqət edib, bir para xan və xanzadələrin əslü nəcabətin və bir para da böyük vaqeatlardan doğruluq ilə yazıb zeyldə yazılan qərar üzrə hüzurunuza izhar elədim…».

Bizcə, bu nüsxənin birbaşa orijinaldan köçürüldüyünü demək olar, çünki göstərdiyimiz parça yalnız ilk qaynaqda ola bilərdi. Dornun nəşrisə, göründüyü kimi, yarımçıqdır; göstərilən yerin yoxluğu və yanlışlıqların çoxluğu onun orijinaldan uzaq əlyazmadan köçürüldüyünü bildirir.

Əsərin başlığından gətirdiyimiz kiçik parça «Tarix»in yazılma səbəbini də az-çox aydınlaşdırır. Deməli, Kərim ağa onu, necə deyərlər, özxoşuna yox, kiminsə göstərişi, buyruğuyla yazıb. Buyuran, çox güman ki, Qafqaz canişinidir. Bəllidir ki, Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği (1773-1853) də «Qarabağnamə»sini məhz canişin M.S.Voronsov’un tapşırığıyla qələmə almışdı (1847). Fatehin «Tarix»i yazılan ildəsə (1829) Qafqaz canişini İ.F.Paskeviç’di (o, 1827-1856 arası bu vəzifədə olub); deməli, Kərim ağa Fatehin də «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi»ni Paskeviçin buyruğuyla yazdığını düşünə bilərik.

Maraqlıdır ki, elə B-5184/26540 şifrəli əlyazmadan köçürüldüyünü aydınlaşdırdığımız B-6134/7448 şifrəli 23 səhifəlik (12 vərəq), çox səliqəsiz yazılmış başqa bir nüsxə hələ 1941-də ozamankı Əlyazmalar Fonduna verilib. Bu iki nüsxə arasında ayrıntılı yerlər də var. Məsələn, «mən» yazılan yerlər ikinci nüsxədə atılıb, Cəfərqulu xan’dan sonra oğlu İsmayıl xan’ın xanlıq etdiyi göstərilib və Hacı Çələbi xan’ın soykötüyünə Abdulla ağa, Əbdürrəhim ağa, Haşım ağa, Kərim ağa (Fateh) və Mahmud ağa’nın oğullarının da adları artırılıb.

MUSTAFA AĞA ŞUXİ. NUXU XANLARININ KEÇMİŞ ƏHVALATININ HEKAYƏTİ (HEKAYƏTİ-ƏHVALATİ-SABİĞEYİ-XƏVANİNİ-NUXU)

Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan B-3159/13840 şifrəli «Hekayəti-əhvalati-sabiğeyi-xəvanini-Nuxu» («Nuxu xanlarının keçmiş əhvalatının hekayəti») adlı türkcə əsər (qısaca: «Hekayət») 1283-ün cəmadiyül-axir ayında (oktyabr 1866) yazılıb. Üstündə müəllifin adı yoxdursa da biz onu Mustafa ağa Şuxinin əsəri sayırıq. Niyə?

1) İ.L.Seqal 1902-də «Kavkazski vestnik» məcmuəsində Şəki tarixinə dair bir xronika dərc etdirib[37]. Əsərə sərbəst yanaşaraq onu öz sözləriylə verən Seqal Kərim ağa Fatehin oğlu Mustafa ağa Şuxi’nin (?-1895) adını çəkərək bildirir: «Şəki xanlığının tarixini o yazıb»[38].

Seqalın nəşriylə «Hekayət»in əlyazmasını diqqətlə tutuşdurduqdan sonra aydınlaşdırdıq ki, bu müəllifin Mustafa ağa Şuxinin adına yazdığı xronika məhz bu «Hekayət»dir.

Fikrimizi aşağıdakı tutarqalar da bir daha təsdiqləyir.

2) «Hekayət»lə ötəri tanışlıqdan aydınlaşır ki, bu əsərin yazarında Kərim ağa Fateh «Tarix»inin əlyazması olub və o, «Tarix»dən geniş yararlanıb. Kərim ağanın əlyazması onun ailə üzvündə ola bilərdi, bu şəxssə atasının bütün arxivini qoruyub saxlamış sevimli oğlu Mustafa ağadır.

3) «Hekayət»də həm özündən qabaqkı Kərim ağanın «Tarix»ində, həm də özündən sonrakı Hacı Seyid Əbdülhəmidin «Şəki xanları»nda bulunmayan bir çox yeni tutarqalarla üzləşirik. Məsələn, Şəki xan’ın oğlu Həsən sultan, Dərviş Məhəmməd xan haqqındakı geniş məlumat başqa qaynaqlarda yoxdur. Məhəmmədhəsən xanın Qubadan çıxıb Qazıqumuqlu Surxay xan’ın yanına getməsi, Surxay xanın Dağıstan qoşunlarını yığaraq Məhəmmədhəsən xanı götürüb Şəkiyə xan tikməyə gətirməsi haqqında qeyd də yalnız buradadır. «Hekayət»dən xüsusən Məhəmmədhəsən xan, Səlim xan və onlardan sonrakı xanların yaşayışının son çağları haqqında çox dəyərli bilgilər alırıq. Şəkidə hicri 848 (m.1444/45)-dən qabaq xan (hakim) olmaması haqqında fikir də ilk dəfə bu əsərdə deyilib. Şəki xanlarının övladları haqqında ən geniş və doğru bilgi də məhz «Hekayət»də verilir.

Bütün bu göstərdiklərimizi yalnız xan ailəsindən çıxmış ən məlumatlı şəxs yaza bilərdi ki, o da, bizcə, Mustafa ağa Şuxidir.

4) Atasının əsərindən sonra yeni bir salnamə yazmağı Mustafa ağadan, fikrimizcə, yenə rus məmurları xahiş edib və o, atasının 35 il qabaq yazdığı xronikadan yararlanmaqla ən yeni, ən son bilgiləri ortalığa qoyub.

Mustafa ağa Şuxinin «Hekayət»də məhz Kərim ağa «Tarix»indən yararlanmasına gəlincə, bu fikri hər iki əsərdəki bir çox cümlələrin az qala üst-üstə düşməsi də təsdiqləyir. Məsələn, «Tarix»də yazılır: «…Şahın qabağında pişxidmətin ururlar». «Hekayət»dəsə deyilir: «…Şahın pişgahında pişxidmətin tüfəng ilə atıb urubdurlar». Örnəklərin sayını artıra bilərik.

Kərim ağa Fatehin «Tarix»indən sonra yazılmış «Hekayəti-əhvalati-sabiğeyi-xəvanini-Nuxu» əsəri Hacı Seyid Əbdülhəmidin «Şəki xanları»ndan qabaq yazılıb və «Tarix» «Hekayət»çün, «Hekayət»sə «Şəki xanları»yçün ilkin qaynaq olub.

Bu gerçəklik üç əsəri tutuşdurarkən istər-istəməz ortaya çıxır. Tutuşdurmadan həm də aydınlaşır ki:

· «Hekayət» tarixləri və hadisələri «Tarix»dən geninə-boluna mənimsəyib;

· H.S.Əbdülhəmid Kərim ağa «Tarix»indən tam xəbərsizdir (görsəydi ondakı bir çox tarix və faktlardan hökmən yararlanar, yanlış tarixlərə üz tutmazdı), «Hekayət»dənsə yetərincə istifadə edib.

Sözümüz havadan asılı qalmasın deyə aşağıdakı örnəklərə baxaq.

«Tarix»: «…Tarixi-islamyyə min yüz əlli altıda olanda Hacı Çələbini özlərinə hakim edib, Gələsən-görəsən(d)ə gedib sığnaq elərlər».

«Hekayət»: «Səneyi-islamiyyə 1156[-cı] ildə Hacı Çələbi Nuxuda xan olubdur».

«Şəki xanları» (tarix göstərilmədən): «Bədə xəlayiq Çələbini xan nəsb edibdirlər»).

***

«Tarix»: «Hacı Çələbi xan on iki il hakimlik edib, tarixi-islamiyyə min yüz altmış səkkizdə olanda mərhum olubdur».

«Hekayət»: «Hacı Çələbi öz əcəliylə, azarlayıb Nuxuda vəfat edibdir səneyi-islamiyyə 1168 sənədə».

«Şəki xanları»: «Ondan bir müddət sonra Hacı Çələbi xan azarlayıb vəfat edibdir 1168-inci sənə».

***

«Tarix»: «Hacı Çələbi çoq böyük olub. Təbriz vilayətinə kibi buna qulluq edibdirlər».

«Hekayət»: «Hətta Hacı Çələbi Nuxudan qoşun götürüb Təbriz vilayətinədəkin gedibdir».

«Şəki xanları»: «Hacı Çələbi xan da qoşun götürüb İrana - Təbrizədəkin gedibdir…».

***

«Tarix»: «Məhəmməd xan Nuxuya gəlib. Hacı Çələbinin çoq pulunun və xəzinəsinin yerini [ona] deyibdirlər, yerdən çıqarıb. Nuxuda çoq zülmlər edib».

«Hekayət»: «Ağaməhəmməd xan məzkur bir neçə vaxt Nuxuda hökumət edib, Nuxuda xanların dəfn olunan pullarını çıxartdırıb, nuxululara çox zülmlər edibdir».

«Şəki xanları»: «Gəlib Nuxunu zəbt edib və Hacı Çələbi xanın mədfunat pulların çıkardır».

***

«Hekayət»: «Dəvəli SərdarMustafa xan da gəlib Xaçmaz mahalında Padar qəryəsi həvaləsində Hacı Pirəhməd çəməniylə mövsüm olan yerdə nüzul edibdir».

«Şəki xanları»: «Bu halda da İran sərdarı Dəvəli Mustafa xan külli qoşunla Şəkiyə gəlib, Xaçmaz mahalında Hacı Pirəhməd çəməniylə mövsüm yerdə nüzul edib mütəməkkin olubdur».

***

«Hekayət»: «Şıxəli bəy məzkur Nuxuya varid olmamış yolda Fətəli xanın Nuxuda xan olmağın eşidib yoldan qayıdıb. Şirvana gedib, Fətəli xanın Nuxuda xan olmağı əhvalatın Mustafa xana məlum edibdir».

«Şəki xanları»: «Məzkur Şeyxəli bəy Fətəli xanın Nuxuda xan olmağın eşidib, yoldan qayıdıb Şamaxıya gedib, o əhvalatı Mustafa xana məlum edibdir».

Bizcə, bu örnəklər sözügedən üç əsər arasındakı varisliyin ardıcıllığını izləməyə yetərlidir.

HACI SEYİD ƏBDÜLHƏMİD. ŞƏKİ XANLARI VƏ ONLARIN NƏSİLLƏRİ (DƏR BƏYANİ-ƏHVALAT VƏ SİLSİLEYİ-XƏVANİNİ-SƏLƏFİ-ŞƏKİ).

«Şəki xanları və onların nəsilləri» (qısaca: «Şəki xanları») əsərinin yazıldığı tarix bilinməsə də, artıq yuxarıda sübut etməyə çalışdığımız kimi, bizcə, «Hekayət»dən (oktyabr 1866) sonra yazılıb. Bu fikri irəli sürərkən biz yuxarıda verdiyimiz örnəklərdən başqa bu tutarqalara da söykənirik:

1) «Şəki xanları» məzmunca «Hekayət»i dabanbasma izləyir; «Hekayət»də olmayan yerlər (məsələn, Çələbi xanın Məlik Nəcəflə münasibətləri və Nadir şahın sarayında başına gələnlər) bu əsərə də düşməyib.

2) «Hekayət»də «İsmayıl xandan sonra Nuxuda xan olmayıb, qəməndatlar olubdur» cümləsindən sonra əsər üç abzasla yekunlaşırsa H.S.Əbdülhəmid «Bundan sonra Nuxuda komendant təyin olundu, xan olmadı» deyəndən sonra Şəki xanlarının övladlarını geniş ölçüdə incəliklə sadalayır.

3) H.S.Əbdülhəmid öz əsərinin hətta adını («Dər bəyani-əhvalat və silsileyi-xəvanini-sələfi-Şəki») da «Hekayəti-əhvalati-sabiğeyi-xəvanini-Nuxu»ya bənzətməyə çalışıb.

Kərim ağa Fatehin «Tarix»indən xəbərsiz olan H.S.Əbdülhəmid hadisələrin təsvirini məhz Mustafa ağa Şuxi «Hekayət»indən götürərək onları öz istəyinə uyğun dəyişdirib. Ancaq maraqlıdır ki, «Şəki xanları» daha gec yazılsa da ondakı bəzi tarixlər yanlışdır (mətndə verdiyimiz qeydlərə baxılsın); görünür, müəllif, nədənsə, Mustafa ağa Şuxi «Hekayət»inə çox da güvənməyib.

MİRABBAS MİRBAĞIRZADƏ. ŞƏKİ QƏZASINDA HÖKMRANLIQ TARİXİ HAQQINDA MÜXTƏSƏR MƏLUMAT.

Şəkinin tarixiylə bağlı qaynaqlar toplusundan ibarət bu kitabı nəşrə hazırladığımız zaman Mirabbas Mirbağırzadə’nin «Şəki qəzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtəsər məlumat» adlı yazısını da bura salarkən əməlli-başlı «işə düşəcəyimizdən» xəbərsizdik…

Mətni nəşrə tam hazırlayıb müəlliflər haqqında məlumat üzərində işləyəndə birdən aydınlaşdı ki, M.Mirbağırzadə haqqında heç nə bilmirik. Öncə qətiyyən daralmadıq – düşündük ki, eybi yox, ensiklopediyalardan, başqa sorğu kitablarından, dost-tanışlardan… onun haqqında tezliklə məlumat toplayarıq. Ancaq nəinki ensiklopediyalarda, tərcümeyi-halların verildiyi heç bir nəşrdə «Mirabbas Mirbağırzadə» adını tapa bilməyəndə xeyli təəccübləndik – axı bu cür kamil bir əsəri ortaya qoymuş şəxs izsiz-soraqsız yoxa çıxa bilməzdi. Nə yazıqlar ki, düşündüyümüzün gerçəklik olduğuna tezliklə inandıq!

İnandıq və 75 il bu insanın adını da yad etməmiş, onun kimliyini öyrənməmiş, bununla da fikir tariximizə zərbə vurmuş Azərbaycan araşdırıcısının «acığına» bu kişini özümüz üzə çıxarmağa qərar verdik…

***

…Artıq Şəki tarixi haqqındakı kitabın nəşrini yarımçıq saxlayaraq Mirabbas Mirbağırzadənin kimliyini öyrənməkçün ölkənin, demək olar ki, bütün arxivlərində gərgin işə başladıq.

Öncə Milli Elmlər Akademiyamızın Mərkəzi Elmi Arxivinə üz tutduq və nə yazıqlar ki, buradan əliboş qayıtdıq. Düşündük ki, bu adamı çox güman ki, 1937-də güllələmiş olarlar, ona görə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivinə də baş vurduq. Oradan bizə Mirbağırzadə Mirabbas Seyid oğlu’nun şəxsi işini verdilər. Ancaq İsmayıllının Basqal kəndi’ndən olan bu şəxs həm 1928-də Şəki tarixinə dair əsər yazacaq qədər yaşlı deyildi, həm də savadsızdı (görünür, Sovet hakimiyyətinə müqavimət göstərdiyinə görə bir neçə qohumuyla birgə tutularaq qolçomaq kimi güllələnmişdi). MTN-də başqa bir Mirabbas Mirbağırzadə haqqında məlumat tapılmadı. Beləliklə, Şəki tarixini yazmış M.Mirbağırzadənin repressiya olunmadığı düşüncəsi üzərində dayanmalı olduq.

İlk dəfəydi ki, axtardığımız şəxsin ömür yolunu heç yerdən öyrənə bilmirdik. Araşdırmaya başlayandan aylar keçsə də M.Mirbağırzadənin haçan və harada doğulduğunu, ata-anasının kimliyini, harada oxuduğunu, hansı vəzifələrdə işlədiyini, yaxud hansı peşəylə məşğul olduğunu… göstərən yarımca cümlə belə tapa bilmirdik.

Günlərin bir günü M.Rəsulzadə adına BDU-nun professoru olan dostumuz, tarix elmləri doktoru İsmayıl Musayev’in yanında ondan söz saldıq. M.Mirbağırzadənin adını eşidən kimi hörmətli professor onun İrəvandan olduğunu, 1919-da Naxçıvana – Araz Türk Respublikası’na xüsusi missiyayla getdiyini və orada çox mühüm işlər gördüyünü bildirdi. Sən demə, hələ bir neçə il öncə professor İ.Musayev öz kitabında «Mirbağırzadə missiyası»nın fəaliyyətindən geniş yazıbmış.

Beləliklə, ilk ipucu ələ keçdi və uğurlu oldu. Tezliklə AR Dövlət Arxivində (MDTA), AR Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Mərkəzi Dövlət Arxivində (SPİHMDA), Əlyazmalar İnstitutunda, AR Milli Kitabxanasında apardığımız sonrakı araşdırmalarda Mirabbas Mirbağırzadənin iqtisadçı, tarixçi, etnoqraf, coğrafiyaçı, sənətşünas, ədəbiyyatşünas, dilçi… alim, pedaqoq, ictimai xadim, yazıçı, jurnalist… kimi qoyub getdiyi olduqca zəngin irsi üzə çıxardıq. Onun qələminin məhsulu olan 7 kitabı (bir neçəsinin adı çoxcildlik «Azərbaycan kitabı»na düşməyib) və 200-dən artıq sanballı məqaləni aşkarladıq, həm Mirabbas Mirbağırzadə şəxsiyyətinin nəhəngliyinə, həm də bu nəhəngin ömür yolu haqqında niyə heç yandan heç nəyin tapılmadığına heyrətləndik. Bu heyrət eyni zamanda dəhşətli təəccübə çevrildi – necə ola bilər ki, insan yüzmərtəbə bir binanın yanında dayansın, ancaq onu qətiyyən görməsin?!! Azərbaycan araşdırıcısının bu ensiklopedik zəka yiyəsini indiyədək görməməsini, duymamasını, unutmasını başqa heç nəyə bənzətmək olmaz!..

«Unutqanlıq» demişkən, M.Mirbağırzadənin elmi-publisist irsi yalnız ana dilimizdə və əsasən ərəb qrafikasında olduğundan, təkcə rus dilini və kirillitsanı bilən çağdaş alimlərimiz onun yaradıcılığından bütünlüklə xəbərsiz qalıb. Bu baxımdan akad. Əlisöhbət Sumbatzadənin «XIX-XX yüzillər Azərbaycan tarixşünaslığı» kitabı istisnadır – o, M.Mirbağırzadə əsərlərindən ötəricə söz açaraq (bir çoxunun yerini düzgün göstərməsə də) tarix və etnoqrafiyaya dair 8 məqaləsinin adını çəkib[39]. Bu qeydlərindən aydınlaşır ki, Sumbatzadə onun tarix kitablarından yerli-dibli xəbərsiz olub. Ancaq hətta bu məhdud təsəvvürüylə belə Ə.Sumbatzadə M.Mirbağırzadəni geniş profilli peşəkar alim sayıb[40].

Beləliklə, əlinizdə tutuduğunuz bu kitabdan Şəki tarixi haqqında ən dəyərli qaynaqlardan birinin yazarı Mirabbas Mirbağırzadə’nin tərcümeyi-halı və fəaliyyəti haqqında Azərbaycan elm tarixində ilk dəfə məlumat alırsınız…

***

Mirbağırovlar qədim türk şəhəri İrəvanın ən say-seçmə seyid nəsillərindəndi. Bu seyidlərin şəhərin mərkəzində, Pənah xanın bulvarı deyilən yerdə böyük imarətləri vardı.

Bu soydan çıxmış Hacı Mircəfər Hacı Mirbağır oğlu (o, 1907-də İrəvan şəhər dumasına qlasnı seçilmişdi; bax: İrəvan xəbərləri. – “İrşad” qəzeti, 7 iyun 1907, №106, s.3) və onun oğlu, görkəmli iqtisadçı alim Mirhüseyn Mirbağırov (1896-1970), nəvəsi (Mir)cavad (Mir)bağır oğlu Mirbağırov (1907-1978), onun qızı, görkəmli tibb alimi Cülyetta Mirbağırova (1937) və bir çox başqaları Azərbaycanın elm və maarif tarixində önəmli iz buraxmış şəxslərdir. (AKP MK birinci katibi olmuş Kamran Bağırov’un, ADU-nun keçmiş rektoru Faiq Bağırzadə’nin də bu köklə bağlılığı deyilir).

Qəti inamımıza görə, Mirabbas Mirbağırzadə’nin atası Mirhüseyn ağa yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Hacı Mirbağır ağa’nın oğlu, Hacı Mircəfər ağa’nın qardaşı, Mirhüseyn Mirbağırov’unsa əmisidir. Mirhüseyn ağanın nəsli haqqında olduqca az şey bilirik. Təkcə bu bəllidir ki, onun Mirabbasdan başqa Mirabdulla adlı oğlu da olub.

Naxçıvanın görkəmli maarif xadimlərindən olan ağsaqqal Lətif Hüsyenzadə bizimlə 2004-dəki telefon söhbətində bildirdi ki, mən 1919-da Naxçıvana gəlmiş Mirabbas Mirbağırzadəni görəndə onun 35-40 yaşı olardı. Bu hesabla Mirabbas ağanın 1880-85 arasında doğulduğunu deyə bilərik. 1906-1907-ci illər mətbuatında da M.Mirbağırzadənin adı «İrəvanın gənc ziyalıları» içərisində çəkilir; bu da həmin tarixin doğruluğuna bir tutarqadır.

Aşağıda Mirabbas Mirbağırzadənin ömür yolu haqqında indiyədək öyrənə bildiklərimizin bir bölümünü tarixi ardıcıllıqla ortaya qoyuruq.

Kitabçı

Mirabbas Mirbağırzadənin uşaqlıq və ilk gəncliyinin necə keçməsindən, harada oxumasından heç nə bilmirik (çox güman ki, İrəvan gimnaziyasını bitirib). Ancaq yazılarından onun yüksək savad yiyəsi olduğu öz-özünə üzə çıxır.

Alverlə məşğul olan M.Mirbağırzadə daha çox kitab ticarətinə üstünlük verib. İrəvanda açdığı kitab mağazasını «Umud kütübxanası» adlandırmışdı (o çağlarda «kütübxana/kitabxana» kitab mağazası anlamındaydı; kitabxanayasa «qiraətxana» deyilirdi). Bu mağazada o yalnız kitab və dəftərxana ləvazimatları yox, özünün nəşr etdirdiyi divar təqvimini də satırdı. Bu haqda «İrşad» qəzetində yazır: «Keçən 1907-nci sənə üçün “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi (əslində: «Qeyrət» mətbəəsi – Ə.T.) vasitəsiylə nəşr olunan divar kalendarı, özümüzə məlum olan qüsuratımız və özgələrə hər bir barədə möhtacatımız cəhətindən çox qüsurlu olmuşdu… […] Lakin bu sənə – 1908-nci sənə üçün «Qeyrət» mətbəəsində ürfanpərvərimiz vasitəsiylə nəşr olunan divar kalendarı qiyas olunmamalıdır. […]

İşbu kalendarlar xüsusunda İrəvan quberniyasının hər tərəfindən hər qisim xahişiniz olursa İrəvanda “Umud” kitabxanasına rücu buyurmalıdırlar»[41].

Bu çağda Qafqazda, o sıradan İrəvan və Bakıda kitab ticarəti, çətinliyi çox və qazancı az işlərdən sayılırdı. Məsələ burasındaydı ki, Qafqazda türkcə kitablar çox az nəşr olunduğuna görə əksər ədəbiyyat Türkiyədən gətirilirdi. Türkiyədən Rusiyaya malların (kitabların da) gətirilməsindəsə ciddi çətinliklər mövcuddu. Ancaq kitabçılar xalqı savadlandırmağı özlərinə milli borc saydıqlarına görə bu işin bütün məhrumiyyətlərinə dəyanətlə dözürdülər.

«İrşad» qəzetinin 26 və 28 fevral 1908 tarixli 24 və 26-cı saylarındakı «İrəvandan. İxtar və izahat. İrəvanda “Umud” kitabxanası tərəfindən» başlıqlı yazısında Mirabbas ağa kitab ticarətinin nə qədər ağır olduğunu öz başına gələnlərlə açıqlayıb. Məqalədə oxuyuruq: «Təqribən beş ay bundan əqdəm kitabxana üçün gedib İstanbuldan xirid etdiyimiz[42] kitablar ancaq bu günlər gəlib kitabxanamıza vüsul ola bildi…». Niyə belə gec? Bəlli olur ki, İstanbuldan kitablar paraxodla Batuma, oradan dəmiryolla Tiflisə aparılıb. «“Kitablarımızı sansor zəbt etdimi? Yaxud dəmiryol məfzəllərində[43] qeyb oldumu?” malxulyası bizi cana gətirdi. Daha teleqram, məktub göndərməkdən usanıb və filaxir keyfiyyəti-halı anlamaq və kitabları cəsticu edib ələ gətirmək üçün Tiflisə getdik». Tiflisdəsə aydınlaşır ki, buradan İrəvana – Mirbağırzadəyə göndəriləcək kitablar… Bakıya – A.Kazımzadə’yə[44], Bakıya göndəriləsilərsə İrəvana yola salınıb. Tiflisdə kitablar senzordan keçirilib (təbii ki, bu zaman alt-üst edilib), İrəvanda və Bakıda alınan kitablara gömrük haqqı tutulub, onlar bir də geri qaytarılıb, bir də gömrük haqqı verilib. Beləliklə, hərənin öz kitabına yiyələnməsi böyük vaxt, əmək və xərc itkisi hesabına başa gəlir…

Məsələyə ictimai problem kimi yanaşan M.Mirbağırzadə bütün bu müşkülün səbəbini belə açıqlayır: «Biz müsəlmanların ticarət aləmində bu qədər… dalı qalmağımızın səbəblərindən birisi də ətrafda ticarət işinə aşina, gözüaçıq və zirək, huşmənd adamlarımızın olmamağıdır». Bu çatışmazlığı qismən aradan götürmək – «gözüaçıq və zirək» adamların sayını artırmaq istəyiylə o, özünü belə adamlardan birinə çevirməyə, Türkiyəylə Qafqaz arasında ticarəti genişləndirməyə çalışır, bu məqsədlə tez-tez xilafətin paytaxtına gedib-gəlir, orada işgüzar əlaqələr qurur.

«İrşad»ın 10 və 20 mart 1908 tarixli 30 və 36-cı saylarındakı elanlarda «Umud» kitabxanasına İstanbuldan gələn kitabların siyahısı, onların satış qiymətləri və şərtləri verilib. 27 addakı kitabdan yalnız 4-ünün müəllifi türkdür (Əhməd Midhət, Səlanikli Tofiq), qalanlarısa Qərbi Avropa yazıçılarıdır. Türkcəyə çevrilmiş bu əsərlərin müəllifləri Jül Vern, Aleksandr Düma, Pol Dokük, Berdelkor, Jül Klars, Kisavye dö Montanyen, Andre Turbe, Artur Arnol, Emil Reşburq, Somen Heddin, Hektor Melo, Fortune dö Buğvaye, Jorj Bradel və başqalarıdır.

M.Mirbağırzadənin «Tərəqqi» qəzetinin 15 fevral 1909 tarixli 36-cı sayından başlayaraq dərc edilən «Tarixi-islamdan parlaq bir səhifə» (müəllifi İbrahim Rifət’dir) tərcüməsinin sonunda «“Umud” kütübxanəsi sahibi Mirabbas» imzası qoyulub. Deməli, bu mağaza M.Mirbağırzadə 1909-da Bakıya köçənədək işləyib.

Mirabbas Mirbağırzadə Bakıya gələndən sonra da kitab ticarətiylə məşğul olub. Ticarətini genişləndirən Mirbağırzadə kitab və başqa nəşrlər gətirməkçün dəfələrlə İstanbula gedib-gəlməli olub.

1914-ün fevralında o, Bakıda da yeni kitab mağazası açdı. 20 fevral 1914 tarixli (№583) «İqbal» qəzetindəki «Bakıda təzə kitab mağazası» başlıqlı elanda oxuyuruq: «Nikolayevski küçədə «Kaspi» qəzetəsi idarəxanasının qabağında Mirabbas Mirbağırov’un idarə etməsiylə təzə açılan kitab mağazasında hər cürə məktəb və mütaliəyə dair Qafqaz kitabları mövcuddur. Və İstanbuldan ən məşhur (tarix, roman, ədəbiyyat, hekayə, məzhəkə, fənn, fəlsəfə, hikmət, hifzi-səhhət, lüğət, qamus qəbilindən) Osmanlı kitabları dalbadal gəlib satılmaqdadır.

Baku, Nikolaevskaə ul. Knijn. maqaz. Mir Baqirova».

Nikolay (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində «Kaspi» qəzeti redaksiyasıyla (Sabirin indiki heykəlinin yerindəydi) üzbəüzdə (indi orada Monolit binasıdır) yerləşən həmin mağazada M.Mirbağırzadə həm milli şüuru inkişaf etdirən və milli duyğuları qüvvətləndirən kitabları, həm də istər Azərbaycanda, istər Rusiyada, istərsə də Türkiyədə və b. ölkələrdə nəşr olunmuş qəzet-jurnalları satırdı. «Cənab Yusif və macərayi-məşhuru» (1914) kitabının titul səhifəsində mağazada satılan həmin kitabların siyahısı verilib.

Çox keçmədən başqa mətbəələr də öz çap məhsullarını onun kitab mağazasında satdırmağa başladı. Məsələn, «İqbal»ın 24 fevral 1914 tarixli 586-cı sayında oxuyuruq:

«İsa bəy Aşurbəyli cənablarının nəşriyyatı. (Sonra kitabların adları və qiymətləri sadalanır – Ə.T.). Bu kitablar külliyyətli surətdə satılır Bakıda Nikolayeviski küçədə Mirabbas Mirbağırovun idarə etməsiylə təzə açılan kitab mağazasında. İsa bəy cənablarının nəşriyyatından irani və avropai təzə ilə məxsus masa (istol) təqvimi dəxi satışa qoyuldu. Qiyməti 25 qəpik. Ətrafdan külliyyətli istəyənlərə güzəştimiz vardır.

Adres: Baku, Nikolaevskaə u. Knijnıy maqazin MİRBAQİROVA».

Başlıca mövzusu tarixə həsr edilmiş əsərləri yazmaqda, tərcümə etməkdə M.Mirbağırzadənin, sözsüz ki, kommersiya maraqları da vardı. Bu maraqsa təkcə onda deyildi – həmin vaxtlar bir çox aydınlarımız həm də öz maddi durumlarını yaxşılaşdırmaqçün geniş oxucu kütləsini maraqlandıran əsərlər yazaraq nəşr etdirməyə üstünlük verirdi və onlardan biri, bəlkə də birincisi görkəmli türkçü şair və jurnalist Əlabbas Müznib Mütəllibzadə’ydi (1883-1938). O, M.Mirbağırzadənin tarix kitablarını özünə yaxın qəzet-jurnallarda amansızcasına tənqid edirdi.

Əqidəcə qatı türk millətçisi olan Mirabbas ağa yeni kitab mağazasında dəftərxana ləvazimatı çıxılmaqla, öz kitabları daxil, yalnız türk milli qürurunu coşduran, Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərini daha da qardaşlaşdıran, Türkiyəyə sevgi aşılayan ədəbiyyat satırdı. «Sədayi-həqq» qəzetinin 25 may 1914 tarixli 119-uncu sayındakı reklam elanı (təkrarı: №№ 121, 125, 130, 131, 146, 173 və b.) bunun ən gözəl sübutudur:

«İstanbul qəzetələri və jurnalları. Satılır Bakıda Nikolayeviski küçədə “Kaspi” qəzetxanasının qabağında Mirabbas Mirbağırov’un idarə etdiyi təzə kitab mağazasında. Tək-tək satılan qiymətlər:

«Tənin» qəzetəsi - 7 q.

«Təsfiri-əfkar» qəzetəsi - 7 q.

«İqdam» qəzetəsi - 7 q.

«Pəyam» qəzetəsi - 7 q.

«Şəhbal» jurnalı - 60 q.

«Türk yurdu» j. - 20 q.

«İslam» məcmuəsi - 20 q.

«Türk sözü» q. - 7 q.

«Osmanlı Rəssamlar Cəmiyyəti

qəzetəsi» - 40 q.

«Osmanlı ziraət və ticarət qəzetəsi» - 15 q.

«Sərvəti-fünun» jurnalı - 30 q.

«Sabah» qəzetəsi - 7 q.

«Rəsmli kitab» jurnalı - 60 q.

«Türk sədası» (Bolqarıstanda çıxır) - 5 q.

«Hürriyyəti-fikriyyə» jurnalı - 15 q.

«Türk eli» - 5 q.

Bu qəzetələr və jurnallar kitabxanamızda həm tək-tək satılır, həm də bir illik, altı aylıq abunə qəbul edilir.

[…] Baku, Nikolaevsk. ulü. Knijn. maqaz. Mir Baqirova».

«Sədayi-həqq»in 15 iyun 1914 tarixli 137-ci sayındasa aşağıdakı məzmunda elanda (təkrarı: №№145, 154 və b.) oxuyuruq:

«Bakıda Nikolayeviski küçədə “Kaspi” qəzetxanasının qabağında Mirabbas Mirbağırov’un idarə etdiyi kitab mağazasında satılır hər cürə İstanbul şəkilləri:

Sultan Məhəmməd Rəşad, böyük qitədə[45], rəngli - 1 m.

Ənvər paşa, böyük qitədə, rəngli (paşalıq paltarında) – 1 m. 20 q.

Vəliəhd Yusif İzzəddin, böyük qitədə, rəngli - 1 m.

İranın cavan şahı Əhməd şah, böyük qitədə, rəngli - 1 m.

Osmanlı padşahlarının hamısı bir yerdə, rəngli, böyük qitədə - 1 m. 20 q.

Dörd komandan bir yerdə - 60 q.

Ədirnəyə Osmanlı qoşunlarının girməsi – 50 q.

Hürriyyət meydanında keçid rəsmi[46] - 40 q.

Ayasofya məscidində islamlıq rəsmi - 40 q.

Dənizdə Osmanlı-yunan davası - 40 q.

Səlanikdə Osmanlı sultanı - 40 q.

Ayasofya məscidində islamlıq rəsmi - 40 q.

Ədirnə civarında Osmanlı manevrası - 40 q.

Osmanlı-bolğar davası - 40 q.

Osmanlı-Qaradağ davası - 30 q.

Osmanlı-İtaliya davası - 30 q.

[…] Adres budur: Baku, Nikolaevsk. ul. Knijn. maqaz. Mir Baqirova».

İki il sonrasa «Açıq söz» qəzetinin 1916 tarixli saylarında tez-tez təkrarlanan aşağıdakı elandan qardaşlarıyla birgə işlətdiyi (onlardan hələlik yalnız Mirabdulla’nın adı bəllidir) bu kitab mağazasında hansı kitabların satıldığını dəqiqləşdirə bilirik: «Bakıda Nikolayevski küçədə «Açıq söz» idarəsi qabağında Mirabbas Mirbağırov və qardaşlarının kitab mağazasında satılmaqda olan təzə kitablar.

Adları cild manat qəpik

Fransızcadan türkcəyə qamus 1-6 10

Türkcədən fransızcaya qamus 1-6 10

Fransa ixtilali-kəbir tarixi 1-2 4

Elmi-hesab (Salyani) 60

«Füyuzat» [dəsti] (Ə.B.Hüseynzadə) 15

Məşahiri-islam 1-4 5

Luğati-coğrafiyyə və tarixiyyə 1-6 15

Tarixi-Cövdət 1-12 30

Səyahətnameyi-Övliya Çələbi 1-6 20

Hifzi-səhhət 1 50

Şeytanın yadigarları 1 8

Qamusi-Osmani 1-4 8

Müxtəsər tarixi-ümumi 1 1 50

Dava[47] xəritəsi (müsəlmanca) 1 50

Cənab Yusif və Züleyxa 1 50

Misir əhvali-coğrafiyyə və tarixiyyəsi 40

Vətən və millət nəğmələri 1 35

Süzənək kitabı[48] 1-2 12

Müxtəsər Qafqaz tarixi 1 30

Arvad ağısı 1 10

Ana [H.Cavid] 1 20

Keçmiş günlər [H.Cavid] 1 12

Hophopnamə 1 1 50

Təfsiri-Qur’an 1-2 5 50

Tarixi-ənbiya 1 1 20

Rusca öyrənmək 1 60

Rusca-firəngcə-türkcə öyrənmək 1 50

Coğrafiyayi-ümumi 1 1 35

[…] Adres: Baku, Nikolaevsk. ul. Kn. maq. Mirbaqirova». («Açıq söz» qəzeti, №82, 11.I.1916, s.1; təkrarı: №№83, 84, 87, 88, 93…).

Görünür, Mirabbas ağanın Osmanlıları, Qacarları təbliğ etməsi, ümumtürk millətçiliyini dəstəkləməsi bir çoxlarına, o sıradan «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinə də xoş gəlməyib. Bu jurnalın M.Mirbağırzadəyə sataşmasını başqa cür yozmaq mümkün deyil.

Mirabbas ağa «Sədayi-həqq» qəzetinin 23 iyun 1914 tarixli 144-üncü sayındakı «“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinə» başlıqlı yazısında deyir:

«Bununla iki dəfədir məcmuəniz vasitəsilə bizə şəxsi hücumlar ediyorsunuz. Aləmi-ədəbdə bu kibi hallar bulunmaz… […]

Keçənlərdə birinci şəxsi hücumunuzda yazdığınız bir neçə sözlərdən başqa, acizlərinin «Bakıda oturub tarix kitablarını qabağına qoyub yövmi[49] qəzetələrə məqalə yazmaqda olduğumu» sevgili məcmuənizə keçirtmişdiniz. O zaman mən bunun cavabını yazıb xüsusi məktub vasitəsilə sizin ünvanınıza göndərmişdim, kopyası yanımda durur. Fəqət o vaxtdan bəri bu halınız hər yadıma düşdükcə heyrətimi artırmaqda idi. Düşünürdüm: yazılarını oqumaqda olduğumuz ən böyük və həqiqi yazıçılar belə yazılarını özlərindən daha böyük alimlərin, fazillərin yazılarıyla qüvvətləndirməmiş bir yazı yazamıyorlar – qorquyorlar. Əcəba, - dedim, - mənim bu üsula tabe olmağım başqalarını nə üçün sızıldadır, ürəklərini göynədir? Yazıçılıq aləmində bundan məqbul, bundan gözəl və camaata ən doğru sözü göstərici başqa bir üsul daha varmı?..

Heyrət ediyor və «əcəba, - diyordum, - bu xüsusi nüktələri, dutalım ki, məcmuəyə məktub yazıb göndərən hərif anlamadı, əcəba, «Molla Nəsrəddin» məcmueyi-möhtərəməsinin indiki idareyi-ərkanıdamı bunları dərk edəmədi?..

İkinci olan budəfəki hücumunuzda genə şəxsimizi qəzetənizə nişan edib diyorsunuz: filan[kəs], «kitabların qiymətlərini artırıb satır». Filvaqe, heyrət ediləcək söz!..

A canım, siz mənim ticarətimin «revizor»umusunuz?

Siz mənim zərərlərimi ödəyəcək bir səxavətkarmısınız?

Siz mənim tsenzor idarəsində qalan kitablarımı çıqarıb göndərə biləcək bir məharət sahibimisiniz?

Satılmayıb qalanları genə bizə pul edib verə biləcək dərəcədə iqtidar və mərifətə malikmisiniz?

Rica ediyorum, əgər bu saydığımız hallar sizdə mövcud isə lütfən «taksa»nızı yazıb bizə göndərin, yoq isə bilməm ki, nə haqq ilə başqalarının hətta alış-veriş işinə belə qarışmağa özünüzü haqlı görürsünüz? Cürət ediyorsunuz?

İmdiyədək İrandan iranlılar gətirdikləri «Sələbiyyə»[50], «Gürbə-muş»[51] kitablarına (qiymətləri beş qəpik, səkkiz qəpik olduğu halda) və imdi genə bəzi kitablara öyləcə artıq qimətlər verib almağa öyrəşmiş hörmətli camaatımız qoy imdi də bizim acizanə vasitəmizlə Balkan hərbinə dair kitablara, «Qamusül-əlam»lara, «Qamusi-türki»lərə[52], lüğəti-Nacilərə[53], «Tarixi-islam»lara, «Rübabi-şikəstə»lərə və qeyri bu kibi əsərlərə bir az artıq – öz alicənablıqları, maarifpərvərlikləri sayəsində pul vermiş olsunlar. Zənn ediyorum ki, bunun sizə heç bir toqunacaq yeri yoqdur və olamaz.

Baqi təqdimi-ehtiram.

Kitabçı Mirabbas Mirbağırov. Bakı».

Mirbağır ağa bu mağazada da Azərbaycan dövri mətbuatının satışıyla məşğuldu. Məsələn, «Tuti» məcmuəsində belə bir elan dəfələrlə oxucuların diqqətinə çatdırılır: «“Tuti” məcmuəsini almaq olar: Bakıda - Mirbağırov və Ələkbərovların kitabfüruş mağazalarından…» («Tuti», 27.XII.1914, №1, s.8 və b. saylar.)”””

Kitabçı-qəzetçi

Mirabbas Mirbağırzadədə yazıb-yaratmaq həvəsi çox güclüydü. Ürəyindəki milli çırpıntıları, beynindəki mütərəqqi düşüncələri yurddaşlarına çatdırmağa yer axtarırdı, buna görə də «Həyat»ın – bütün Qafqazda XX yüzilin ilk türkcə qəzetinin açılması onu çox sevindirdi. İlk mətbu yazısı da «Mirabbas Mirbağırzadə» imzasıyla elə «Həyat» qəzetinə göndərdiyi, qəzetin 19 iyun 1905 tarixli 11-inci sayında dərc edilmiş «İdarəyə kağız. 21 rəbiül-axir 1323 hicri.[54] Təbrik»dir.

«Təbrik»də oxuyuruq: «…İslam camaatı, xüsusən İrəvan müsəlmanları xarici millətlərin əlində mövcud olan qəzetələrin müsəlmanlar haqqında olan iftira və böhtanlarının altında az qalmışdı ki, isim və namusları əzilib bərbad ola. Lakin belə vaxtda tovfiqi-rəbbani ilə[55] “Həyat” qəzetəsi nəşrə başlayıb öz müsəlman qardaşlarına kömək edib və bunlar xüsusunda olan iftira və böhtanları həqqaniyyət ilə rədd və təkzib etdi. Yaşasın “Həyat” qəzetəsi! Yaşasın “Həyat” müəssisləri olan ərbabi-həmiyyət Bakı müsəlmanları!».

«Həyat»dan sonra «İrşad»la və nəşrə başlayan başqa qəzet və jurnallarla yaxından əməkdaşlıq edən M.Mirbağırzadənin 1905-1929-uncu illər arasında elmi yazılarından başqa 200-ə yaxın publisist məqaləsi, xəbəri, bədii tərcüməsi… işıq üzü görüb. Bu yazılar «Mirabbas Mirbağırzadə», «M.A.Mirbağırzadə», «M.A.Mir-Bağırzadə», «Mirbağırzadə», «Hacı Miriş Mirbağırzadə», «Mirabbas Mirbağırov», «Hacı Abbas Hacı Bağırov», «Ağdamdan Cəbrayıla gələn», «Millət nökəri Mirabbas Mirbağırov», «M.A.Mirbağırov», «M.A.Mir-Bağırov», «Mirabbas», «“Umud” kitabxanası sahibi Mirabbas», «Kitabçı Mirabbas Mirbağırov», «Mirabbas Mirbağırlı», «Mir Abbas Mir Bağırlı», «M.A.Mir-Bağırlı», «M.A.Mir Bağırlı», «Mir-Bağırlı», «Mir Bağırlı», «M.Nadi», «M…Nadi», «Nadi», «Nida»[56], «M.», «Müslim», «Rahil», «Qaib», «Elçi», «M.B.», «M.A.» imzalarıyla dərc edilib.

İlk çağlar «Həyat» və «İrşad» qəzetiylə sıx əlaqələr quran M.Mirbağırzadə sonralar «Təzə Həyat», «Tərəqqi», «Yeni İrşad», «İqbal», «Sədayi-həqq»… qəzetləriylə də yaxından əməkdaşlığa başladı.

«Həyat»dakı «Təbrik»dən sonra Mirabbas ağanın bu qəzetin 2 və 18 oktyabr 1905[57] və 8 fevral 1906 tarixli saylarında da yazıları dərc edildi.

5 fevral 1906-dan «Mirabbas Mirbağırov» imzasıyla «İrşad» qəzetində çıxış edən[58] müəllif o ilin martında «Mirbağırzadə/Hacı Miriş Mirbağırzadə» imzasıyla həmin qəzetdə «Ağdamdan» başlıqlı xəbərlər verməyə başladı – görünür, ticarətiylə bağlı Ağdama tez-tez gedib-gəlirmiş. (14 fevral 1907-dən o, «İrşad»da artıq xüsusi müxbir kimi çıxış edir).

«İrşad»ın 7 aprel 1906 tarixli 84-üncü sayından Azərbaycan mətbuatında yeni bir daimi imza göründü – M.Nadi (sonralar sadəcə: «Nadi»). M.Mirbağırzadə bu imzayla bir çox qəzetlərdə «İrəvan xəbərləri» və «İrəvandan» başlıqlı saysız-hesabsız xəbərlər dərc etdirib. Çəkinmədən deyə bilərik ki, İrəvanın oçağkı tarixini öyrənməkçün bu yazılardan daha əhəmiyyətli ikinci bir qaynaq tapmaq çətindir.

Bakıdakı bir sıra mətbuat orqanlarının İrəvanda vəkili olan Mirabbas Mirbağırzadə həm onlara bu şəhərdə abunə yazdırır, həm də onları öz kitab mağazasında satırdı. Məsələn, Azərbaycanın mətbuat tarixində ən şərəfli yerlərdən birini tutan Əli bəy Hüseynzadə’nin (1864-1940) «Füyuzat» məcmuəsinin (1906-1907) mart 1907 tarixli 11, 13 və b. saylarındakı elandan öyrənirik ki, M.Mirbağırzadə həm «Füyuzat»ın, həm də «Kaspi» qəzetinin (1881-1919) İrəvanda vəkilidir. (Yeri gəlmişkən, onların Şamaxı vəkili də Məşədi Ələkbər Sabir Tahirzadə’ydi).

«Təkamül» (1906-1907) qəzetindən danışan X.Rəfiyev yazır: «Qəzetin işində S.M.Əfəndiyev, M.Əzizbəyov, Z.Zeynalov, M.A.Əliyev, Mirabbas Mirbağırov, Məmməd, Əlibala… və başqaları iştirak edirdilər. Qəzetin redaksiyasında o dövrdə partiya sıralarında olan cığırdaşlardan – sonralar qatı millətçi-müsavatçı olan Mə[hə]mmədəmin Rəsulzadə və onun qardaşı Mə[hə]mmədəli də vardı»[59]. Müəllif bir çox həqiqətləri kommunist prinsiplərinə uyğun biçimdə saxtalaşdırsa da (qəzetin başlıca redaktorlarından olan Məhəmmədəmin Rəsulzadənin fəaliyyətinin əslində danılmasını və b. nəzərdə tuturuq) bu doğru bilgini də verir: «Qəzetin Yerevanda (İrəvanda – Ə.T.)… yayılmasında Mirabbas Mirbağırov… xüsusi rol oynayırdı…»[60].

«Umud» kitab mağazasının yiyəsi M.Mirbağırzadə ticarətindən qalmamaqla mətbuatda da ən müxtəlif mövzularda maraqlı yazılarla çıxış edirdi. «İrşad» qəzetinin 7 və 9 fevral 1908 tarixli 16 və 17-ci saylarındakı «İrəvandan. “Vətən” teatrosu» məqaləsində Namiq Kamal’ın (1840-1888) «Vətən, yaxud Silistrə» (1873) faciəsini könüllü gənclərin 19 yanvarda İrəvan şəhər klubunda səhnəyə qoymasından danışır.

İrəvandakı «Məktəbi-islamiyyə» naziri (müdiri) Haşım bəy Nərimanbəyli məşqləri aparmaqçün öz evini verib, «istudent» Mirhidayət Ordubadi tamaşanın hazırlanmasında çox iş görüb, bilet satmaq və paltar hazırlamaq işinin ağırlığısa Haşım bəy, Mirabbas Mirbağırzadə, gənc aydın Abbasəli Hacıkərimzadə və bəzzaz Rəhim bəy’in üzərinə düşüb. («…O teatro pulundan boğazımıza bir təam da yemədik. Biçarə rol götürənlərimiz elə ac-acına rollarını ifa etdilər»). Rollarısa bunlar oynayıb: «İslam bəy rolunu uçitel Mirzə Mustafa Rəcəbov, Zəkiyə xanım rolunu Mircəfər Seyidzadə, Hənifə – Mirhüseynzadə[61], Sidqi bəy – Mehdi Qurbanzadə, Rüstəm bəy – Həsən bəy Qazıyev, Abdullah çavuş – Məhəmmədağa Şeyxülislamov, qaimməqam – Mirhüseynzadə, birinci zabit – Hacı Səfərzadə, ikinci zabit – uçitel İbrahim Qədimov, üçüncü zabit – Aslan Məhəmmədbəyzadə, birinci könüllü – Əli bəy Rüstəmbəyzadə, 2-nci könüllü – Əsgər Hacıheydərzadə, 3-ncü könüllü – Həsən Salmanzadə».

Yazıdan öyrənirik ki, son iki ildə könüllü gənclər İrəvanda dörd dəfə teatr tamaşası veriblər. Son tamaşanın pulu yarımçıq qalmış məktəbə sərf edilib.

Bu məlumatdan bir qədər sonra – 10 mart 1908-də «İrşad» qəzetində görkəmli maarif xadimi Haşım bəy Nərimanbəyli’nin «İrəvandan. İzahat» başlıqlı yazısı dərc edilib. «Vətən» faciəsinin həmin tamaşasından yazan müəllif deyir: «…Əlavə olaraq bunu da izhar ediyorum ki, məsarifat və surəti-hesab Mirabbas Mirbağırov’da olduğuna görə hesab görülən axşamı bəndə və faciəmizin ümdə artisti bulunan Mirzə Mustafa [Rəcəbov] cənabları kəmali-diqqət ilə məsarifat hesabını müşarileyh Mirbağırovdan aldıq. Fövqdə[62] adları zikr olunan alihimmət ağalara, könüllü cavanlara, bu xüsusda hər növ ilə bizə kömək edən cənablara və ələlxüsus Mirbağırov cənablarına onun həddən ziyadə çəkdiyi zəhmətlər əvəzinə həm öz tərəfimdən və həm də bu halda və gələcəkdə məktəbdə oxuyan məsum balalar tərəfindən səmimi təşəkkürümüzü izhar etməklə sənabi-Həqdən o cənabların ali himmətlərinin və milli qeyrətlərinin daha da ucalmasını istirham edirəm».

Bəli, gənc Mirabbas Mirbağırzadə bir maarifpərvər kitabçı kimi İrəvanın ictimai işlərində çox yaxından iştirak edib, həm özünün də qatıldığı tədbirlərdən, həm də qədim türk şəhəri İrəvanın mədəni həyatından mətbuata xüsusi müxbir kimi müntəzəm şəkildə xəbərlər göndərib.

Onun «İrşad»ın 6 mart 1908 tarixli 27-ci sayındakı «İrəvandan. İaneyi-maarifpərvəranə» başlıqlı yazısında oxuyuruq ki, «şəhərimizin seyid və nəcib bir sülaləsindən olub da iki ildən bəri gedib Şvetsariyada Lozan şəhərinin Tibb Darülfünununda[63] təhsili-elmə məşğul olan irəvanlı istudent Miryusif Mirbağırov[64] cənabları» İrəvanın tanınmış ziyalılarından mühəndis Xəlil bəy Qasımbəyov’a məktub göndərərək təhsilini davam etdirməkçün hər ayda ona 15 manatlıq maddi yardım göstərməyi İrəvan camaatından xahiş edib. Xəlil bəysə Mirabbas Mirbağırzadəni yanına çağıraraq (görünür, Miryusifin qohumu olduğuna görə) ona və qardaşı İbrahim bəy Qasımbəyov cənablarına bu tələbədən ötrü ianə toplamağı tapşırıb. Tez bir zamanda camaatdan 140 manat yığılıb. İanə verən Abbasqulu xan İrəvanski (20 manat), Ağa xan İrəvanski (10 m.), Xəlil bəy Qasımbəyov (10 m.), Hacı Mirtağı Mirbabayev (5 m.), Cahangir bəy Topçubaşov (3 m.), Məşədi Ağa bəy Topçubaşov (3 m.), Hacı Əsgər bəy Feyzullabəyov (2 m.), Abbasqulu bəy Topçubaşov (1 m.), İsfəndiyar bəy Sultanov (1 m.)… kimi dövlətli şəxslərin içərisində «Mirabbas Mirhüseynzadə» adını da oxuyuruq (ianəsi 2 manatdır).

Daha sonra müəllif toplanmış pulun hesabını qəpiyinəcən verib. (Ümumiyyətlə, o dönəmdə müxtəlif tədbirlərdə yığılan pulların hesabını mətbuatda hamıya açıqlamaq ənənəsi geniş yayılmışdı; bu, artıq söz-söhbətin yayılmasının qarşısını alırdı).

İrəvanda yüksək savadlı türk gənclərinin çoxalmasını ürəkdən istəyən Mirabbas Mirbağırzadə başqa tələbələrə də yardım edilməsinə çalışırdı. «M.A.» imzasıyla yazır ki («İrşad», 10.6.1908, №84), «əvvəlcə İrəvan seminariyasını qurtarmış və neçə ildən bəri İrəvan seminariyasında və russki-tatarski uşqolada böyük bir məharətlə müəllimlikdə bulunmuş, axır vaxtlarda isə təkmili-elmə olan ciddi şövq və həvəsi sayəsində həmi müəllimlik edib, həmi hazırlaşıb, İrəvan gimnaziyasının səkkizinci klasına tərifli və təhsinə layiq imtahan verdikdən sonra gedib şimdi Adessa Darülfünununun “yuridiçeski fakültet”ində təhsili-elmə məşğul olan istudent Həmid bəy Şahtaxtinski cənablarının Adessada məişət cəhətindən sıqıntı çəkməkdə olduğun eşitdiyimə görə» onun üçün də ianə topladım və bu haqda ona məktub göndərdim. Cavabında Həmid bəy təşəkkür edərək yazdı ki, mənim ehtiyacım çox böyük deyil; yığılmış pulu ya başqa tələbəyə göndərin, ya da başqa bir xeyir işə sərf edin. Bundan sonra, yığılmış 46 manat 55 qəpik pulun ianə verənlərin razılığıyla İsveçrədə («Şvetsariyada») oxuyan Miryusif Mirbağırov’a göndərilməsi qərara alındı…

«İrşad»ın İrəvandakı xüsusi müxbiri bu şəhərin türk (müsəlman) əhalisinin problemlərini də vaxtında mətbuata çatdırır, ictimai rəyi vacib məsələlərə yönəldirdi. Qəzetin 29 mart 1908 tarixli 41-inci sayındakı böyük yazısında M.Mirbağırzadə (M.Nadi) həyəcan təbili çalıb: «Otuz sənəyə yavuq bir müddətdən bəri şəhərin[65] kənarı[nda] “Toxmaxan” deyilən yerdə min növ zəhmətlərlə abadanlıq və yurt salıb da şimdiyə qədər şəhərə artıq bir mədaxil verməkdə olan kənd əkinçi camaatı – həştad iki evdən ibarət bu Toxmaxan kəndlilərini martın 6-sında şəhər upravasının[66] təhrikiylə və hökumət əmriylə zor ilə yurtlarını uçurub biçarə kəndliləri yersiz-avara buraqdılar».

Göründüyü kimi, Mirabbas ağa heç nəyi ört-basdır etmədən barmağını birbaşa hadisənin səbəbkarına – hökumətə tuşlayıb və onun siyasətinə etiraz edib. Məhz bu yazıdan sonra «Toxmaxan faciəsi»ndən xəbər tutan başqa mətbuat orqanları da onun haqqında geniş materiallar verməyə başladı.

Bir neçə gün sonra – 1 apreldə «İrşad»dakı (№43) «İrəvandan. Cəmiyyəti-xeyriyyə təsisi və lüzumu» yazısında açıq imzayla («Mirabbas Mirbağırov») başqa bir ciddi problemə – İrəvanda müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti yaratmağın vacibliyinə toxunub. Tez-tez Rusiyanın və Türkiyənin (başqa ölkələr haqqında məlumatımız yoxdur) ən müxtəlif şəhərlərinə gedən, dünyanın böyük mədəniyyət mərkəzlərində bulunan, ümumən müsəlmanların, o sıradan Qafqaz türklərinin dünya inkişafından necə və nə qədər geri qaldığını öz gözləriylə görərək bunun səbəblərini də özüyçün aydınlaşdırmış Mirabbas ağa yazır: «Biz müsəlmanların arasında bu kibi ehsanat cəmiyyətinin lüzumunu Qur’ani-şərifimiz “təavanu bi-l-bərri”[67] əmri-rəbbanisiylə[68] təbliğ buyurduğu halda, biləks, Qur’ani-şərifin mötəqidi[69] biz müsəlmanlar bu əmri, bu kibi asari-xeyriyyəni əncama və vücuda gətirməyib durur ikən dünyanın bütün xaçpərəstləri, bütpərəstləri, yəhudiləri bu əmri-rəbbanidən məxəz götürüb hər tərəfdə millətləri arasında “cəmiyyəti-xeyriyyə”lər təsis edib – daha bizim kimi hər fəqirə bir qəpik-iki qəpik, yaxud artıq verməklə füqəramızı azaltmaqdan isə, biləks, bu kibi verməyimizlə gün-gündən füqəramızın ədədləri[ni][70] artırıb millətimizin abrusuna xələl yetirdiyimiz kibi yoq. Onlar isə hər kəsin xırda-xırda verməkdə olduğu ianə və ehsanatı bir yerdə, yəni bu kibi “cəmiyyəti-xeyriyyə”lərə toplayıb bir sərmayə etməklə millətlərini gözəl bir səadətə və möhtaclarını dəxi rifahiyyətə yetirməkdədirlər».

Daha sonra müəllif hələ başqa yerləri yox, Qafqazın özünü örnək gətirərək Bakı, Gəncə, Tiflis, Dağıstan və başqa yerlərdə artıq xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradıldığını xəbər verərək deyir: «…Bizim İrəvanımız və İrəvan quberniyamız bu möhtaclığa hər tərəfdən artıq möhtac olduğundan və İrəvan müsəlmanlarımız da daima hər kəs öz bildiyi qədər il başına kibi nə qədər əfvahi[71], heç bir şeyə mənfəəti olmayan ehsanatı verməkdə olduqlarından, bu kibi cəmiyyətin vücudi-təsisi daha münasib bizim İrəvana lazımdır; onu da ki, həmd olsun, şəhərimizin nücəba və əyanından hörmətli Abbasqulu xan [İrəvanski] və Əkbər ağa Qasımov cənabları bu halları nəzərə alıb şəhərimizdə bu kibi cəmiyyəti-xeyriyyənin təsisi məqsədindədirlər».

Xüsusi müxbir sonda bildirir ki, yaranması nəzərdə tutulan xeyriyyə cəmiyyətinin bütün işçiləri (başçı, katib və xəzinədar) camaatın seçdiyi şəxslər olacaq.

Böyük türk mütəfəkkiri İsmayıl bəy Qaspıralı’nın (1851-1914) yaratdığı «Tərcüman» qəzetinin 2 may 1908-dəki 25 illik yubileyi Azərbaycanın da hər yerində böyük bayram kimi qeyd olundu, məscidlərdə, cəmiyyətlərdə yığıncaqlar keçirildi, Bağçasaraya – İsmayıl bəyin adına onlarca təbrik teleqramı göndərildi[72]. M.Nadi’nin «İrşad»ın 13 may 1908 tarixli 67-inci sayındakı «İrəvandan. İrəvanda İsmayıl bəyin “Tərcüman” yubileyini təbrik!!» yazısından öyrənirik ki, bu şəhərimizdə də qəzetin 25 illiyi bayrama çevrilib. Mayın 1-ində «İrəvan cavanları» Bağçasaraya İ.B.Qaspıralının ünvanına bu məzmunda teleqram yollayıblar:

«Ədibi-şəhirimiz![73]

Camaatımız haqqında ənvayi-məşəqqətlərə qatlanıb ibraz buyurduğunuz təşəbbüsati-fövqəladələrə qarşı səmimiyyəti-qəlblə minnətdar olub ərzi-şükran edəriz. Mayın 2-sində olacaq yubileyinizə iştirakən biz də İrəvanda övraqi-“Tərcüman”ı[74] əldə dutaraq zati-ədibanənizə dualar edəriz. Xədəmat və təşəbbüsatınızın iyirmi beş illik bu gününü kəndimiz üçün böyük bir eydi-səid[75] edərək Sizi və “Tərcüman”ınızı sürəkli alqışlar ilə alqışlıyoruz, təbrik ediyoruz!

Mirabbas Mirbağırov, Abbasqulu Sadıqov, İsfəndiyar bəy Sultanov, Abbasəli Kərimov, Məhəmməd Axundov, Abbas Ramazanov, Yusif bəy Qazıyev, Əsəd Əliyev, Əli Şağanov, Qaraxanov, Abbas Fərəcov, Heydərqulu bəy Əlibəyov, Haşım bəy Nərimanbəyov, İsmayıl bəy Şəfibəyov, Mirzə Məhəmmədəli Qəmərlinski, Mirzə Şükür Aruşanov, Paşa Bayramov».

Teleqramda Mirabbas ağanın adının birinci gəlməsini onun nüfuzunun göstəricisi sayırıq. Bu fikri İrəvanın cümə məscidində şəhər əyan-əşrafının iştirakıyla 2 mayda keçirilən yubiley yığıncağındakı çıxışı da təsdiqləyir. Şəhərin vaizi Mirzə Hüseyn Axundzadə’dən sonra ilk söz Mirabbas Mirbağırzadə’yə verilib və o, türk millətini ittifaq və məhəbbətə çağırıb, birliyin önəmindən danışıb. (Ondan sonra M.M.Qəmərlinski söz alıb).

M.Mirbağırzadə «Tərəqqi» qəzetinin 15 fevral 1909 tarixli 36-cı sayından başlayaraq «Tarixi-islamdan parlaq bir səhifə» (müəllifi İbrahim Rifət’dir) əsərinin tərcüməsini nəşr etdirməyə başlayıb.

1909-da Bakıya gələn M.Mirbağırzadə burada da kitab ticarətiylə məşğul olub. O, ticarətini genişləndirməkçün dəfələrlə İstanbula gedib-gəlməli olur. Bu vaxt – 1912-də artıq Balkan savaşı qızışmışdı və xristian Avropası Osmanlı imperatorluğunu parçalamaqçün əlindən gələni edirdi. Beynəlxalq durumu öz gözləriylə görən Mirabbas ağa «İqbal» qəzetinin 20 dekabr 1912 tarixli 241-inci sayındakı «Tarixi fəqərələr. Bulğarların mazisi» adlı yazısına belə bir maraqlı giriş verib: «İstanbuldan gəlirkən Bakıya vürudumuza qədər Batumda, Tiflisdə və şimdi də Bakıda təsadüf etdiyimiz bir çoq dost və aşnalarımız Osmanlı aləminə və müharibə əhvalına dair bizdən bəzi suallar soruyordular. Məsələn, bəziləri: «Bolğarlar kim? Serblər kim idi? Yunan məlum. Qaradağlılar nə idi? Osmanlılar davanın[76] əvvəlindən bəri neçün basıldılar? İmdi Osmanlıların qüvvəti nasıldır? Sülhün, yainki müharibəyə davam etməyin hankisi Osmanlılara xeyir ola bilir? O böyüklükdə Osmanlı imperatorluğu nə səbəbdən bu ad-sansız, ufaq hökumətlərə məğlub olsun?..», daha bu kibi bir taqım mütəəddid[77] suallar ki, bunların həpsinin sorulması və anlaşılması lazım isə də, əlbəttə, bir məqalə sətirləriylə bunlara bir cavabi-kafi vermək müşküldür. Bunun üçün uzun-uzadı tətəbböat və tədqiqatda səhifələr dolusu mütaliədə bulunmaq icab edəcəkdir. Fəqət biz burada müxtəsərən, məlumatımızın vüsəti dərəcəsində və İstanbulda bulunduğumuz zamanlardakı şahidatımızın müavinətiylə fövqəzzikr sualların cavabını, bilməyən vətəndaşlarımıza ərz etmək istəyirik. Və ilk dəfə olaraq Osmanlı hökumətinin imdiki vuruşmada olduğu dövlətlərin nə kibi qövmlər, nə kibi hökumətlər olduğunu və nə kibi tarixə malik bulunduğunu müxtəsərcə ərzə çalışacağız. Və mümkün olursa başqa məbhəslərə[78] keçəcəyiz». Beləliklə, çox keçmədən M.Mirbağırzadənin «İqbal» və «Sədayi-həqq» qəzetlərində «M.B.» və «M.A.» imzalarıyla «Tarixi fəqərələr. I. Bulğarların mazisi» («İqbal», 20 dekabr 1912, №241), «Osmanlı – Balkan müharibəsi» («Sədayi-həqq», 21 dekabr 1912, №230), «Avstriya və müharibeyi-hazirə» («Sədayi-həqq», 23 dekabr 1912, №231), «Tarixi fəqərələr. II. Serblər və mazisi» («İqbal», 23 dekabr 1912, №243), «Tarixi fəqərələr. III. Qaradağlılar və əhvali-hazirələri. Trakya» («İqbal» qəzeti, 26 dekabr 1912, №246), «Albaniya (Arnaudluq) qitəsi» («Sədayi-həqq» qəzeti, 27 dekabr 1912, №235), «Məlumati-mətnuə. Əfğanıstan ordusunun ələmləri (bayraqları)» («İqbal» qəzeti, 27 dekabr 1912, №247), «Makedoniya və müharibeyi-hazirənin mənşəyi» («İqbal» qəzeti, 27 dekabr 1912, №247; 30 dekabr 1912, №249), «Türkiyədə rum petrikliyi» («İqbal» qəzeti, 31 dekabr 1912, №1) kimi siyasi-tarixi baxımdan olduqca mükəmməl məqalələri işıq üzü gördü.

Bu yazılar M.Mirbağırzadədə yazıb-yaratmaq həvəsini qat-qat artırdı və o, tezliklə bacarığını ən müxtəlif mövzulu kitablar yazmaqda da sınadı.

Kitablarının nəşrini əvəzsiz mənəvi qazanc sayan M.Mirbağırzadə bu işə 1913-dən ciddi girişsə də heç bir maddi qazanc əldə etmədi, çünki kitab basımı ağır xərc istədiyindən, naşirlər buraxdırdıqları kitabları özləri də satır, müəllifə, demək olar ki, heç nə vermirdilər. Məsələn, 1913-də çıxmış ilk kitabları: «Osmanlı hökumətinin qüdrətli günləri» və «Osmanlı tarixinin mühüm səhifələri» Orucov qardaşlarının mətbəəsində və onların vəsaitiylə nəşr edilib, elə onların da mağazasında satılıb («İqbal» qəzetinin 1914 tarixli 629, 708-718 və b. saylarındakı elanlara baxılsın). «İslamın mədəniyyət tarixi» tərcümə əsərinisə Məşədi Əyyub Ələkbərov öz xərciylə buraxdıraraq öz kitab mağazasında da satıb («İqbal» qəzetinin 1914 tarixli 570, 573, 582, 590 və b. saylarındakı elanlara baxılsın).

Mirabbas Mirbağırzadənin jurnalistlik fəaliyyəti sonrakı illərdə də dayanmayıb. Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində «Azərbaycan», sovet hakimiyyəti çağında «Kommunist» (eləcə də bu qəzetin əlavəsi olan «Əmələ darülfünunu»), «Yeni yol»… qəzetlərində, «Xalq maarifi», «Füqəra füyuzatı», «Maarif və mədəniyyət», «Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı», «Xalq müəllimi», «Qızıl qələm», «Əkinçi», «Maarif işçisi», «İqtisadi xəbərlər»… jurnallarında onun xeyli məqaləsi dərc edilib.

Mövzumuzdan uzaq olduğuna görə təhlilinə girişmədiyimiz bu yazılar Mirabbas Mirbağırzadənin Azərbaycan mətbuatı tarixində ən müqtədir qələm yiyələrindən biri olduğunu təsdiqləməkdədir.

Kitabçı-alim

Qələmini artıq mətbuatda uğurla sınamış Mirabbas Mirbağırzadə indi də kitab yazmağa ciddi həvəs göstərirdi. Ümumiyyətlə, hədsiz geniş dünyagörüşlü bir şəxsiyyət, çoxyönlü elmi meylləri olan M.Mirbağırzadə bir-birindən çox uzaq ən müxtəlif mövzularda eyni uğurla yazmağı bacarırdı. 1914-də çıxmış «Tarix səhifələri» kitabının 79-uncu səhifəsində verdiyi «Yazdığımız kitabların sıraları»ndan[79] aydınlaşır ki, o, öz əsərlərini hələlik iki seriya («Tarixi kitablar» və «Hifzi-səhhətə[80] dair kitablar») üzrə buraxır.

M.Mirbağırzadə öz türk millətini dünyada hər şeydən yüksək dəyərləndirən alovlu millətsevər və yurdsevər bir kişiydi. «Türk» deyərkən o qətiyyən Azərbaycan türkü, Osmanlı türkü, Rusiya türkü bölgüsü aparmır, yalnız bir bölünməz və parçalanmaz türk soyu tanıyır və tanıdırdı. Bununla yanaşı, o, Osmanlı dövlətinə (Türkiyəyə) xüsusi sevgiylə yanaşır, onun tarixinin bütün Qafqazda, o sıradan Azərbaycanda öyrədilməsinə daha çox çalışırdı, çünki o, bu dövləti dünya türklərinin (biz də onların içində) güvənc, umud yeri, dar ayaqda qurtuluşçusu sayırdı. Bu üzdən də o, Türkiyəni yaxından öyrənməkçün dəfələrlə bu ölkədə olmuş, onun tarixiylə bağlı kitabları toplayaraq Azərbaycana gətirmiş və onlardan yararlanmaqla maraqlı Osmanlı tarixi kitablarını yazmışdı (bu işdə, sözsüz, az-çox kommersiya maraqları da vardı).

Soydaşlarının savadsızlıq üzündən kütləvi yoluxucu xəstəliklərə tutulması da Mirabbas Mirbağırzadəni rahatsız edən məsələlərdəndi. O, həkim olmasa da bir savadlı aydın kimi öz yurddaşlarına bu yöndə əl uzatmaq istəyirdi.

Beləliklə, öz qeydlərinə və başqa qaynaqlara[81] əsasən Mirabbas Mirbağırzadənin qələmindən çıxdığını müəyyənləşdirə bildiyimiz kitablar bunlardır:

1) Osmanlı tarixinin mühüm səhifələri[82]. Osmanlıcadan döndərib yazanı Mirabbas Mirbağırov. Bakı: Nəşriyyati-bəradərani-Orucov. Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsində təb edildi. 1331/1913, 98 s. («Tarixi əhvalat sırası»ndan «birinci sıra» əsərdir).

«Yazan tərəfindən bir neçə söz»də (ss. 2-3) oxuyuruq:

«Bu dəfə İstanbuldan qayıdıb Bakı şəhərinə gəldiyimdən sonra «Sədayi-həqq» qəzetəsində «Osmanlı-Balkan müharibəsi», «Avstriya və müharibeyi-hazirə», «Arnaudluq qitəsi» məqalələrin «M. A.» (.Í.Þ) imzasıyla və «İqbal» qəzetəsində «M. B.» (.² .Þ) imzasıyla «Bulğarların mazisi», «Serblərin mazisi», «Qaradağlıların hazirələri», «Makedoniya və hərbi-hazirənin mənşəyi», «Türkiyədə rum petrikliyi» məqalələrimi yazdım. Bunlardan məqsəd möhtərəm camaatımıza bəzi əhvalat və məlumatı yazıb ərz etmək idi. Bu yazılar Osmanlı şivəsində idi. Qəzetələrin şivəsi də elə olduğundan bən də o kibi yazmağa məcbur idim. Sonra camaat arasında anlayıb gördüm ki, yuxarı-aşağı siniflərimizdə olanlardan bir çoğu kibi yazılardan bir şey anlıyamıyorlar, halbuki qəzet, kitab oxumağa hörmətli camaatımızın hamısında böyük bir həvəs gördüm. Buna görə aciz bir qələm ilə yazıb möhtərəm oxuculara təqdim edilən bu «Osmanlı tarixinin ən[83] mühüm səhifələri» adlı kitabımızı mümkün olduğu qədər asan və öz Qafqaz dilimizdə yazdım ki, hər kəs oxuyub anlaya bilsin. İbarəpərdazlıq tərəfdarı olan möhtərəm ustadımız yazıçılar bizim bu kibi yazdığımıza diqqət dutarlarsa dutsunlar; biz camaatımız ilə danışmaq istədiyimiz üçün onların anlaya biləcəyi dildə yazı yazmağı özümüzə məslək dutduq.

Millətimizin kökü yerində olan avam[84] camaatımız bu xüsusda bizdən razı qalarlarsa dünyavü axirət bəsimizdir.

BİLDİRMƏ. Bu yaxında çap olunacaq ikinci kitabımız «Osmanlı hökumətinin qudrətli günləri» adındadır ki, birinci kitabımızdan sonra çap olunmağa başlanır. Kitablarımıza möhtərəm camaatımızın həvəs və rəğbətini gördükcə biz də camaatımıza bilinməsi ən lazım olan yazıları asanca yazıb təqdim edəcəyik.

M.A.M.Bağırov».

Bu kitabın nəşriylə bağlı «İqbal» qəzetində (12 avqust 1914, №709, s.1; təkrarı: №№710-718…) belə elan gedib:

«OSMANLI TARİXİNİN MÜHÜM SƏHİFƏLƏRİ.

Yazanı: Mirabbas Mirbağırov.

Mündərəcatı: Osmanlı padşahlığının başlanması, Osmanlı padşahlarının sultan adlanması, xəlifəliyin Osmanlı hökumətinə keçməsi, xəlifəlik əmanətləri və ziyarətləri, Osmanlı sikkələri, Osmanlı hökumətinin əlamətləri. […]

Müraciət üçün adres: Baku, Br. Orudjevım, poçt. əh. 258».

Yeri gəlmişkən, «İrşad» qəzetində də (1914, №№753, 756, 758, 760 və b.) bu kitabın nəşri və satışı haqqında çoxlu elan verilib.

1913-ün martında «İqbal» qəzetində bu əsər haqqında görkəmli yazıçı və jurnalist Hüseyn Sadiq (Seyid Hüseyn) (1887-1937) tənqidi bir yazı çap etdirmişdi. Mirabbas ağa buradakı tənqidləri haqsız sayaraq həmin qəzetin 19 mart 1913 tarixli 310-uncu sayında ona «Tənqidi tənqid, yaxud məqaleyi-cavabiyyə» başlıqlı cavab ünvanlayıb. Həmin cavabın kiçik bir bölümünü oxucuların diqqətinə çatdırırıq:

«17 mart tarixli möhtərəm «İqbal»ın ikinci səhifəsində «Osmanlı tarixinin mühüm səhifələri» sərlövhəli və «Hüseyn Sadiq» imzasıyla yazılmış bir məqalə nəzərimizə çatdı. […]

Əvvəla, məzkur məqaləni yazılışının bəzi cümlələrindən tolayı tənqid eləməyə biz də özümüzdə haqq görürük, çünki məqaleyi-məzburədə deyilir ki, «toqsan səkkiz səhifədən ziyadə olmayan bu kitabda…». İştə bu cümlədən aydın bir surətdə anlaşılır ki, möhtərəm məqalə sahibi bizim kitabımızı müxtəsərcə toplanılıb yazılmış və genə müxtəsər bir kitab zənn etmiş, halbuki məsələnin künhü[85] bütün-bütünə bunun əksinədir. […]

Məsələn, kitabımızda olan əhvalatlardan «Osmanlı padşahlığının başlanması», «Osmanlı padşahlarının sultan adlanması», «Xəlifəliyin Osmanlı hökumətinə keçməsi», «Xəlifəlik əmanətləri və onun Osmanlı hökumətində ziyarətləri», «Osmanlı sikkələri» və «Osmanlı hökumətinin əlamətləri» kibi keyfiyyətlərin hansı biri oqunursa o barədə bütün məlumat alınmış olur; dediyimiz kibi, daha təfsilatını anlamaq üçün özgə kitaba baqmağa ehtiyac qalmır.

İşin künhü böyləcə anlaşıldığı halda, kitabımızı tənqid eləyən məzkur məqalənin başdan yanılmış olduğu meydana çıxır. Yainki bundan əlavə, o məqaləni yazan möhtərəm qələmin səthi və böyük bir xəta eləmiş olduğu anlaşılır.

[…] Hakəza[86], «Osmanlı sikkəsi barəsində bu qədər müfəssəl məlumat vermək «Osmanlı tarixinin mühüm səhifələri» kibi ufaq (?) bir kitabın vəzifəsi deyildir» cümləsində olan sözlər məzkur məqalənin dutulmuş olduğu zənn ilə yürüdüyüyçün yuxarıkı izahatımızın qabağında üstünə qələm çəkmək lazım gəlir. […]

Üsul və ədəb dairəsində olan tənqid gözəl və istifadəli[87] bir şeydir; bu kibi üsul ilə yazılan tənqidlərdən möhtərəm oxucular da hissəmənd ola bilər. Vəlakin tənqid olunacaq şeyi əvvəlcə dürüst və ətraf ilə, bütün mənasıyla mütaliə etməli, ondan sonra əziz olan qələmi ələ almalı».

Hüseyn Sadiq «İqbal» qəzetinin 29 mart 1913 tarixli 319-uncu sayında «Bir tənqidin zeyli» adlı yazısıyla bu cavabı da tənqid edib, M.Mirbağırzadə də öz növbəsində «İqbal»ın 31 mart tarixli 320-ci sayında yenə onu cavabsız qoymayıb.

2) Osmanlı hökumətinin qüdrətli günləri. Yazarı: Mirabbas Mirbağırov. İki cilddə. Birinci cild. Bakı: Orucov qardaşlarının mətbəəsi, 1913, 216 s.

Kitabın nəşriylə bağlı «İqbal» qəzetində (17 aprel 1914, №629, s.4; təkrarı: №№708-711…) bu məzmunda elan gedib:

«OSMANLI HÖKUMƏTİNİN QÜDRƏTLİ GÜNLƏRİ.

Yazanı: Mirabbas Mirbağırov.

Bu kitab Osmanlı hökumətinin parlaq vəqtlərini hekayə ediyor. Sultan Bayəzidin toyu, Osmanlı dava geyimləri, Sultan Murad Xudavəndigar zamanı, Trakya, Bolğarıstan və Makedoniyanın ilhaqı, Kosova davası, Sultan Məhəmməd Fateh, İstanbulun mühasirəsi (alınması), Serbistan, Arnaud, Trabzon imperatorluğu, Zülqədər, Qaraman, İsfəndiyar hökumətlərinin alınmağı kibi mühüm vaqiələr bu kitabın mündərəcatındandır.

216 səhifədən ibarət olub qiyməti bir manatdır. Posta xərciylə 1 manat 12 qəpik. Naloj edilərsə 1 m. 30 qəpik.

Müraciət üçün adres: Baku, Br. Orudjevım, poçt. əh. 258».

Seyid Hüseyn də inadcıl adammış – redaktoru olduğu «İqbal»ın 25 oktyabr 1913 tarixli 489-uncu sayındakı «İntiqad» və 30 oktyabr tarixli 492-ci sayındakı «Bizdə tənqidçilik» məqalələrində indi də «Osmanlı hökumətinin qüdrətli günləri» kitabını amansızcasına tənqidə girişdi. «Seyid Hüseyn» adının ucalıq və böyüklüyünə sonsuz sayğımızla yanaşı, onun M.Mirbağırzadəni «ədəbsiz» adlandıraraq təhqir etməsini, kitabına «düşmənlik qələmi ilə yazılmışdır» deyərək açıq-aşkar düşməncəsinə yanaşmasını, hətta belə əsərləri yazmağın qabağını almağı təklif etməsini… qəbahət və tənqidçi nüfuzuna xələl sayırıq.

Nə yaxşı ki, Mirabbas ağa bu haqsız tənqidlərə dözümlə yanaşıb: «Seyid Hüseyn cənabları! 25 oktyabr 1913 tarixli “İqbal”da mənə qarşı yazdığınız söyüş üçün razılığımı izhar edib “Allah atanızı rəhmət eləsin” deyirəm.

“Osmanlı hökumətinin qüdrətli günləri”ni yazan: Mirabbas Mirbağırov. Bakı, 25 oktyabr 1913».

Ancaq M.Mirbağırzadənin əsərlərinə ən düşməncəsinə yanaşan görkəmli şair və publisist Əlabbas Müznib’di. O, «İqbal»ın 31 oktyabr 1913 tarixli 493-üncü sayındakı «Yazıçılarımız və yazılarının əhəmiyyəti» məqaləsində qəzəb püskürərək bütün etika sədlərini aşır: «Nə vaxt iki yazışanın yazılarına diqqət edilib ikisindən birisinin nahaq olduğunu özünə söyləmişlər və murdar ləkə kibi səhifeyi-mətbuata yapışdırdığı vərəq parasını cırıb atmışlar? Halbuki bu yaqınlarda öylə bir şeylər yazıb təb etmişlər ki, doğrudan da, ən alçaq bir adam onu yazmaz. O cümlədən biri də bir ildən bəri arabir mübahisəsi görünən “Osmanlı tarixinin mühüm səhifələri” və “Osmanlı dövlətinin qüdrətli günləri” kitablarıdır ki, adlarını elanda oquyanlar bir şey bilib alırlar, lakin içinin malamal ciyər parçalayan zəhər ilə dolu olduğunu bilmiyorlar. Umudvaram arabir məzkur kitablar xüsusunda bir qədər yazıb Qafqazın türk balalarına babalarının qüdrətli günlərini oqudaraq bu yazılan “…qüdrətli günləri”nin nə tövr rəzalət olduğunu bəyan edərik».

Ə.Müznib sözünün üstündə durdu – eyni adlı məqaləsinin davamında («İqbal», 29.11.1913, №516) və sonrakı bəzi çıxışlarında M.Mirbağırzadənin kitablarına «ilişdi», heç bir ciddi qüsur tapmayandasa onlara lağ etməyə başladı…

Ə.Müznibin yaradıcılığına və şəxsiyyətinə bəslədiyimiz ən dərin ehtirama baxmayaraq, onun Mirbağırzadəyə qarşı tənqidlərinin başdan-ayağa qərəzli və haqsız olduğunu, sırf kommersiya rəqabətindən doğduğunu bildirməyə borcluyuq. (Ə.Müznib də Osmanlı tarixi, Yusif-Züleyxa və b. ortaq mövzularda kitablar buraxdırmışdı və Mirabbas ağanın onun «bazarına girməsinə» dözə bilmirdi).

Bu vaxt başqa bir nüfuzlu qəzetəçi – Məhəmməd Səid Ordubadi Mirbağırzadənin müdafiəsinə qalxdı. Mirməhəmmədkərim’in ərəbcədən çevirdiyi «Üzrayi-Qüreyş» əsərini tənqid etmiş «Molla Nəsrəddin»in yeni redaktoru Rzaqulu Nəcəfov’a «Sədayi-həqq» qəzetinin 17 dekabr 1913 tarixli sayında üz tutan Ordubadi yazır: «Onu demək istəyirəm ki, sizin Mirməhəmmədkərimi tənqidiniz Əlabbas Müznib cənablarının öz «Muxtarnamə»sini, «Hacı baba»sını qoyub Mirbağırov’un əsərlərini tənqid etməyi kimidir…»[88].

3) Mirabbas Mirbağırov. Tarix səhifələri. I. İslam pulları. II. Misir ölkəsi və tarixi[89]. Birinci cild. Naşiri: Mirabdulla Mirhüseynzadə. Bakı: İsa bəy Aşurbəylinin «Kaspi» mətbəəsi, 1914, 79 s.

Naşiri öz qardaşı Mirabdulla Mirhüseynzadə (əslində: Mirbağırzadə) olan bu əsər 20 avqust 1913-də yazılmış «Bir neçə söz»lə başlayır.

Kitabın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan nüsxəsinin titul səhifəsində bu avtoqraf var: «Kütübxanəmizin sahibi-fəxrisi və «Şəlalə» məcmueyi-müsəvvərəsi müəssisi-möhtərəmi İsa bəy Aşurbəyli cənabi-nəcabətpənahilərinə mühərriri-aciz tərəfindən təqdimi-naçizanədir. M.A.Mirbağırov. Bakı, 27 fevral 1914».

«İqbal» qəzetinin 587-ci sayında (25.02.1914) belə bir elan gedib: «Tarix səhifələri. I. İslam pulları. II. Misir ölkəsi və tarixi. Açıq türk dilindədir. Çapdan təzə çıxdı. Qiyməti 40 qəpikdir. Yüz [nüsxə] ilən alanlara 25 qəpikdən hesab olunur. Adres: Bakı, Nikolayeviski küçə, Mirabbas Mirbağırovun idarəsiylə təzə açılan müsəlman kütübxanəsi».

«Sədayi-həqq» qəzetindəsə (7 aprel 1914, №78, s.3; təkrarı: №№ 90, 95, 96) bu kitabla bağlı elan belədir: «İslamiyyət zamanlarında və daha sonra islam padşahlıqları vaxtında islam sikkələrinin nə sayaq kəsildiyini, nə şəkil və yazıda olduqlarını göstərmiş və Misir ölkəsinin nə kibi bir ölkə olduğunu yazmış və fironların əhvalatından bəhs etmiş bir tarix kitabıdır. Açıq türk dilindədir. Çapdan çıxdı. Müəllifi Mirabbas Mirbağırovdur. Oqumağı hər kəsə mənfəətli bu kitabın qiyməti yalnız 40 qəpikdir. […]

İstəyənlər bu adresə baxsınlar: Bakı, Nikolayeviski küçədə Mirabbas Mirbağırovun idarəsiylə təzə açılan kitab mağazası».

«Sədayi-həqq» qəzetinin 31 oktyabr 1914 tarixli 252-ci sayında (s.4) yenə bu kitabla bağlı daha geniş məzmunlu elan var (təkrarı: №№ 253, 254).

4) Mirabbas Mirbağırov. Cənab Yusif və macərayi-məşhuru[90]. Məşhur alim olan həzrət Yusif və Züleyxa əhvalatının müfəssəl və aşiqanə tarixidir. Naşiri: Mirbağırov bəradərləri. Bakı: İsa bəy Aşurbəylinin «Kaspi» mətbəəsi, 1914, 98 s. Bu, «Mirbağırov qardaşları»nın nəşr etdirdiyi ilk kitabdır.

Əsər 4 mart 1914-də yazılmış «Bir neçə söz»lə (ss. 3-4) açılır. Burada yazar Yusif və Züleyxa əhvalatının Tövrat, İncil və Qur’an’dan tutmuş sonrakı tarixi qaynaqlaradək necə geniş əks olunduğundan danışır və çoxlu tarixi ədəbiyyatdan yararlanmaqla qələmə aldığı bu ciddi elmi əsəri «hörmətli camaatımıza daha gözəl, daha xoş oxuda bilmək üçün» yazıya roman rəngi verdiyini göstərir.

Əlyazmalar İnstitutundakı nüsxəsinin üstündə belə bir avtoqraf var: «Ürfanpərvər möhtərəm əsalətməab İsa bəy [Aşurbəyli] cənablarına təqdimi-qələmimdir. M.A.Mirbağırov. Bakı, 10 may 1914».

«Sədayi-həqq» qəzetində (28 may 1914, №122, s.4; təkrarı: №№ 128, 129, 239, 241, 242) bu kitabla bağlı belə elan verilib: «Aləmin məşhuru olan həzrət Yusif və Züleyxa əhvalatının ən müfəssəl, ən həqiqi və aşiqanə surətdə, çoq asan dildə yazılmış tarixidir. Kitabın içində həzrət Yusifə, Züleyxaya, həzrət Yaquba dair üç yerdə gözəl tarixi şəkillər vardır. Müəllifi: Mirabbas Mirbağırov. Qiyməti əlli qəpikdir. […] Bu kitabı oxuyub həqiqi surətdə ləzzətlənmək istəyənlər yalnız bu adresə yazmalı və təşrif gətirməlidirlər: Bakı, Nikolayeviski küçə, «Kaspi» qəzetxanasının qabağında Mirabbas Mirbağırovun idarə etdiyi təzə kitab mağazası. Bu mağazada İstanbulda çıxan hər cürə qəzetlər, jurnallar və şəkillər də satılmaqdadır. İstanbul jurnal və qəzetləri tək-tək satıldığı kibi, illik, altı aylıq müştəri də qəbul edilir».

5) Osmanlı marşları, Vətən və millət nəğmələri[91]. Tərtib edəni və yazanı: Mirabbas Mirbağırov. Bakı: İsa bəy Aşurbəyovun «Kaspi» mətbəəsi, 1914, 104+2 s.

«Sədayi-həqq» qəzetində (29 iyul 1914, №174, s.4; təkrarı: №№ 175, 180, 191) bu kitabla bağlı belə elan verilib: «Adından məlumdur ki, kitabın içində nələr yazılmışdır. 104 səhifədən ibarətdir. Qiyməti 35 qəpik. […] Adres yalınız budur: Bakı, Nikolayeviski küçə, «Kaspi» qəzetxanasının qabağında Mirabbas Mirbağırov kitabxanası».

6) Süzənək dutanlara və dutmamağa çarə[92]. Bakı: «Bakı» elektrik mətbəəsi, 1914, 32 s.

Əsər haqqında ilk məlumat «Cənab Yusif və macərayi-məşhuru» (1914) kitabının cildinin arxasındakı bildirişdə gedib. Öz kitab mağazasında satışda bulunan «Süzənək dutanlara və dutmamağa çarə» kitabı haqqında müəllif reklam səciyyəli bu sözləri yazıb: «Osmanlı doktorlarının və Avropa doktorlarının Osmanlı dilinə tərcümə edilmiş əsərlərindən, uzun-uzun tətəbböat nəticəsində toplanmış və bir çoq təcrübələrdən, doktorlarla görüşüb mübadileyi-əfkar etdikdən sonra yazılmış, çoq mənfəətli və arvad, kişi, oğlan, qız, böyük, uşaq – hər kəsin oquması vacib bir kitabdır. Kitabxanamız tərəfindən forma-forma nəşr olunur. 1-inci və 2-nci formaları çıxdı».

«Sədayi-həqq» qəzetində verilmiş (8 aprel 1914, №79, s.3; təkrarı: № 93) aşağıdakı elan deyiləni daha da dəqiqləşdirir: «1-inci və 2-nci forması çıxdı. Hamısı 5 formadan ibarət olacaqdır. Bir neçə məşhur professor və doktorların əsərlərindən toplanılmış, çapa verilməmiş, bu dərdin həkimi olan məşhur doktorlara göstərilmiş, həkimlər komitəsinə təqdim edilmişdir. Açıq və asan türk dilində yazılmışdır. Qız, oğlan, arvad, kişi, cavan, qoca – hər kəsin alıb oxuması vacib bir kitabdır. Hər formasının qiyməti altı qəpikdir. […] İstəyənlər bu adresə baxsınlar: Bakı, Nikolayeviski küçədə Mirabbas Mirbağırovun idarəsində təzə açılmış kitab mağazası».

7) İslamın mədəniyyət tarixi[93]. Siyasi, ictimai, iqtisadi, coğrafi, dini, mədəni, ədəbi, fəlsəfi islamiyyət tarixidir. Müəllifi: Misirdə məşhur «əl-Hilal» məcmuəsinin sahibi və mühərriri, hazırkı əsrin namdar fazillərindən Cürci Zeydan. Osmanlıcaya mütərcimi: «İqdam» qəzetəsinin müqtədir mühərrirlərindən Zəki Müğamiz. Qafqaz türkcəsinə təbdil edəni: Mirabbas Mirbağırov. Naşiri: M[əşədi] Əyyub Ələkbərov. Birinci cild. İkinci hissə. Bakı: «Bakı» mətbəəsi, 1913, ss.129-256.

«İqbal» qəzetinin 8 dekabr 1913 tarixli 523-üncü sayındakı reklam elanında (sonrakı bir çox saylarda da təkrarlanıb) deyilir: «Bütün müsəlmanların ən sevə-sevə oquyacağı və oquduqca yürəklərini həqiqi surətdə şadlandıracaq tarix kitabı: İSLAMIN MƏDƏNİYYƏT TARİXİ. Bu kitab siyasi, ictimai, iqtisadi, coğrafi, dini, mədəni, ədəbi, fəlsəfi islamiyyət tarixidir. Müəllifi: Misrin ən məşhur ərəb alimlərindən Cürci Zeydan. Osmanlıcadan Qafqas türkcəsinə təbdil edəni: Mirabbas Mirbağırov.

Birinci cildinin birinci hissəsi 128 böyük səhifədən ibarət olmaqla çapdan çıxıb satışa qoyuldu[94].

Gözəl kağızda və ziynətli qabdadır. Qiyməti 70 qəpikdir. […]

Satış mərkəzinin adresi: Bakı, Parapet, Ələkbərov» (s.4).

Bu elan «İqbal»ın sonrakı bir çox saylarında qısaca verilib.

***

Gördüyümüz kimi, Mirabbas Mirbağırzadənin qələmindən 6-sı orijinal, 1-i (sonuncusu) tərcümə olmaqla 7 kitab çıxıb.

Yeri gəlmişkən, bu tərcümə kitabından başqa da onun tərcümələri var. «Tərəqqi» qəzetinin 1909-uncu il 15 fevral (№36), 20 fevral (№41) və 4 mart (№48) saylarında «“Umud” kütübxanəsi sahibi Mirabbas»ın İbrahim Rifətdən tərcümə etdiyi «Tarixi-islamdan parlaq səhifə» felyetonu yer alıb. (Görünür, sonralar onu kitab şəklində buraxmaq fikrində olub).

Bizcə, «Elçi» imzası altında 1912-ci ildə “İqbal” (№44) və «Yeni İrşad» (№47) qəzetlərində getmiş «Tale» yazısı və yenə «İqbal» qəzetinin 27 aprel – 30 iyul 1912-dəki 25 sayında getmiş «Eşq və namus» felyetonunun «tərcümə və təbdil»i də onundur.

Görünür, mətbuatdakı ona qarşı haqsız hücumlar Mirabbas ağanı xeyli ruhdan salıb, buna görə də o, 4 il yarım qələmi yerə qoyub. Yoxsa «kitabçı Mirabbas Mirbağırov»un «Sədayi-həqq» qəzetinin 23 iyun 1914 tarixli sayında «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinə yazdığı cavabdan sonra 1918-in dekabrınadək mətbuatdan gen gəzməsini və daha kitablar buraxdırmamasını (hər halda, indiyədək apardığımız araşdırmalar bunu göstərir) başqa cür izah etmək çətindir.

Alovlu vətənpərvər-diplomat

Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) çağında Mirabbas Mirbağırzadənin bu hakimiyyəti ürəkdən sevdiyini, müstəqil dövlətimizlə qürur duyduğunu, buna görə də sıravi bir vətəndaş kimi onunla səmimi əməkdaşlıqda bulunduğunu görürük. Dediklərimizi «Azərbaycan» qəzetindəki çoxlu yazıları və başqa sənədlər təsdiqləyir.

Bütövlükdə Cümhuriyyət dövrü Mirabbas ağanın ömürlüyündə daha çox iki şeylə yadda qalıb: 1) soyadını «Mirbağırzadə»yə dəyişdirməsiylə; 2) «Mirbağırzadə missiyası»na başçılıq etməsiylə.

Nədir «Mirbağırzadə missiyası»? Gəlin öncə «Azərbaycan» qəzetində «M.B.» imzasıyla çap etdirdiyi, əslində missiyanın hesabatı sayıla biləcək «Naxçıvan: Şərur məsələsi» silsilə məqaləsinin son bölümlərinə[95] göz yetirək.

«[…] Aras Türk Cümhuriyyəti ətrafından deleqat[96] olaraq lazımi müavinətlər istəmək üçün Azərbaycan hökuməti yanına göndərilmiş Paşa Bayramovun təşəbbüsüylə, Bakıda yaşayan İrəvan quberniyası müsəlmanlarının həmtopraqlılar cəmiyyəti təşəkkül etdi.

Cəmiyyətin idarə üzvləri də həmin quberniyanın hökumət yanında nüfuz və etibar sahibi məmurlarından intixab edildi.

Bu cəmiyyətin təşəbbüsləri nəticəsində Naxçıvan və ətrafı müsəlmanlarının xahişinə əməl olunmağa hökumət tərəfindən yardım edildi. Özlərini Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi məqamında təqdim edən Arasboyu həvalisi müsəlman arasına qaçıb dolmuş olan qaçqınlara sərf olunmaq üçün bir milyona baliğ qaçqın pulu və məhəlli müsəlmanların ehtiyaclarını öyrənmək üçün də bir deleqat Azərbaycan tərəfindən Naxçıvan və həvalisinə göndərildi.

Qaçqınlara pul aparmaqda olan Paşa Bayramov və Yusif bəy Qazıyev pul ilə bərabər Tiflis-İrəvan dəmir yoluyla [getmişdilər]. Bu əsnalarda Naxçıvan xanlarından Bəhram xan o həvalidə təyin edilən bitərəf məntəqə barəsində İngiltərə heyəti ilə müzakirədə bulunmaq üçün Naxçıvan hökuməti tərəfindən Tiflisə göndərilmiş idi.

Bəhram xan Tiflisdə naxçıvanlı Qasım Camalbəyov ilə görüşmüş, Azərbaycan hökumətinin hal və fəaliyyətindən məlumat almış və məzkur hökumət tərəfindən qaçqınlar nəfinə Paşa Bayramov vasitəsiylə bir milyon [manat] pul göndərilməkdə olduğundan xəbərdar olmuşdur.

Binainəleyh Bəhram xan, Camalbəyov ilə bərabər Paşa ilə görüşmüş və Aras Türk Cümhuriyyəti pozulmuş olduğunu, imdi isə Naxçıvan Türk Hökuməti təşkil edildiyini, özünün də Naxçıvan hökumətinin xariciyyə komissarı bulunduğunu, buna görə oraya aparılmaqda olan pulun kəndisinə təslim edilməsinin lazım gəldiyini söyləmişdir.

Digər tərəfdən də, Camalbəyov parlaman üzvü olmaq münasibətilə Azərbaycan hökumətinə teleqraf çəkərək Naxçıvan ətrafındakı qaçqınlara göndərilməkdə olan pulun geri istənilməsini təklif etmişdi.

Camalbəyov və Bəhram xan tərəfindən vaqe olan bu kibi maneələrə görə Paşa Bayramov və Yusif bəy Qazıyev pulu Naxçıvana aparmadıqları kibi, Bəhram xan və Camalbəyova da verməyib, təkrar götürüb Bakıya gətirmişlər. Həhayət, hökumət xəzinəsinə təslim edib, qəbzül-vüsul almışlardı.

Bəhram xanın və Camalbəyovun məzkur pul barəsində ortaya çıqardıqları maneələr, Bayramovun və Qazıyevin də onların sözünə uyub pulu Naxçıvana aparmamaları Naxçıvan və ətrafı müsəlmanlarının imdi gördüyümüz fəlakətli hallara düşməsinə səbəbiyyət vermişdir.

Zavallı Ordubad, Naxçıvan ətrafı müsəlmanları umudsuz, köməksiz halda, sıqıntılar, böhranlar içində qaldıqlarından, bir-birinin arqasınca Azərbaycan hökuməti yanına qasidlər, deleqatlar, ərzi-hallar göndərib müavinətlər, çarələr xahişində bulunmaqda idilər.

Naxçıvan ətrafı müsəlmanları bu qədər möhtaclıq halında ikən Camalbəyov Naxçıvan və ətrafı müsəlmanları xüsusunda edilən hər bir iqdamata ənvayi-vəsilələrlə əngəllər çıqarıb ortalığı səs-küylə doldurmaqda idi.

Naxçıvan tərəfi qaçqınlarına birinci dəfə pul aparmaqda olan deleqatlar məzkur maneələr səbəbiylə vəzifələrini tamama yetirəməyib yarımçıq geri qayıtdıqları halda, deleqat Mirbağırzadə yigirmi gün zəhmətli yolları gedib Ordubad və Naxçıvana çatmışdı (1919 fevralın 20-də). Yolları bağlı, ətraf ilə əlaqələri olmadığından əhval və hadisati-aləmdən[97] xəbər dutmayan, köməksizlik, umudsuzluq ilə intizar içində yaşayan Ordubad və Naxçıvan ətrafı müsəlmanları deleqat Mirbağırzadəni və yoldaşlarını Azərbaycan naminə hörmətən böyük məhəbbət və hörmətlə, şahanə bir təntənə ilə qarşılayıb istiqbal və qəbul etmişlərdi.

Deleqatın Naxçıvanda hökumət tərəfindən şərəflərinə kəşidə edilən böyük ziyafət məclisində məhəlli müsəlmanların ehtiyacına sərf olunmaq üçün digər deleqatlar vasitəsilə də bir milyon [manat] pul gətirməkdə, kəndisinin də deleqat olaraq məhəlli ehtiyacatı anlamaq üçün göndərilmiş olduqlarını bildirmişdi.

Sabahı günü məsciddə toplanılmış külliyyətli camaat hüzurunda Mirbağırzadə eyni sözləri ətraflıca söyləmiş, anlatmışdır. Camaatın hər sinfi hazır oluğu halda, Azərbaycan deleqatları Azərbaycan hökuməti naminə böyük məhəbbət və səmimiyyətlərlə təkrar-təkrar alqışlanmışlardı.

Bütün camaat həp bir ağızla Azərbaycan hökumətinin bilatəxir bütün mənasıyla kəndi irqdaşlarına sahib durmasını, tərəflərinə Azərbaycandan hər qisim təşkilat və hökumət idarələri təsisi üçün məmurlar göndərilməsini, bu tərəfləri də tarixən və irqən Azərbaycanın təbii hissəsi olmaqla Azərbaycan məmləkətinə ilhaq etməsini misranə surətlə[98] tələb və təmənnada bulundular.

Sonra Naxçıvandakı ingilis general-qubernatoru Lautin Azərbaycandan gələn deleqat Mirbağırzadə və əsgəri təşkilat üçün göndərilmiş zabitlər rəisi Ququşov ilə rəsmi görüş eləmişdir. Məqsədi anladıqdan sonra general-qubernator deleqatın və zabitlərin geri qayıtmaları təklifində bulunmaq kibi hal göstərmişdir. Fəqət Mirbağırzadənin general-qubernatora xitabən söylədiyi müfəssəl nitqdən sonra general-qubernator deleqata qarşı razılıq izhar edərək hər xahişinə əməl edilməsini, zabitlərin orada qalıb vəzifələrinə başlamalarına və bu uğurda onlara və məhəlli əhaliyə mümkün olan köməkliyi edəcəyini vəd etmişdi.

***

Bu müvəffəqiyyətə nail olduqdan və arxayınlıq hasil etdikdən sonra, iş başında bulunanlardan başqa, camaat nümayəndələrinin də fikir və rəyini anlamaq lazım idi. Bununçün Mirbağırzadə bir neçə xüsusi ev məclislərində hazır bulundu. Və camaatın xanlar hökumətindən razı olmadıqlarını, «İrana ilhaq edilmək» sözünü də özləri üçün bir şərəfsizlik və həqarət məqamında dutduqlarını, … Naxçıvan, Şərur, Vedi, Sürməli mahallarının yüzdə doqsan faizi müsəlman türklərindən ibarət olan camaatının ancaq və ancaq öz tarix, dil, soy və dindaşları bulunan Azərbaycana səmimiyyətlə mülhəq olmaq istədiklərini öyrəniyor.

Mirbağırzadə xüsusi məclislərdən anladığı bu məlumatını daha da vüsətləndirmək[99] istəyərək, onun təklifiylə hökumət sabahı gün əhaliyi məscidə toplar. Böyük izdiham ilə hər təbəqədən məscidə toplanan camaat, qarşısında Azərbaycanın deleqat və zabitlərin gördükdə qəhrəman və lakin müntəzir gözlərində böyük umud və sevinc ziyaları parlıyor. Bu səmimanə təsir altında Azərbaycan naminə olaraq onun zabitləri və deleqatı Naxçıvan, Şərur, Sürməli, Vedi, Zəngibasar, Gərnibasar demokratlarının məhəbbətli alqışlarıyla qarşılandılar.

Deleqat Mirbağırzadə Azərbaycanın əhvali-övzasından xəbərdarlıq verib bu tərəf haqqında Azərbaycan hökumətinin nöqteyi-nəzərini anlatıyor. Nitq əsnasında hər dəfə «Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti» cümləsi keçdikdə camaat böyük bir məhəbbətlə «Yaşasın Azərbaycan!» sədasını ucaldır və özlərinin səmimiyyətlərinə, məhəbbətlərinə şahid olmaq üçün hər dəfə məscid günbədinin də ilahi sədasını özləriylə həmavaz edib həp birlikdə «Yaşasın Azərbaycan!» diyorlar.

Hələ Mirbağırzadənin Azərbaycan zabitlərini göstərərək «bu zabitlər ki hüzurunuzdadır, bunlar Azərbaycanın ən dəliqanlı və cavan zabitləridir, Azərbaycanın ən sevimli oğullarıdır. Bunlar bu tərəfə hökumətin icbarı ilə gəlməmişlər, ancaq bu tərəf müsəlmanlarının sıqıntılar, nizamsızlıqlar altında yaşadıqlarını anladıqları vaxt, özlərini birinci olaraq könüllü qeyd etmişlər və bu tərəfə göndərilmələrini misranə tələb etmişlərdi. İştə sizin uğurunuzda, lazım görünərsə, cavan qanlarını nisar etməyə də bunlar yəmin etmişlərdir[100]» cümləsini söylədikdə camaatın umudlu göz həlqələrində sevincli göz yaşları görünür.

Mirbağırzadənin nitqi xitam bulur-bulmaz hər tərəfdən «biz azərbaycanlıyız, tarix, dil, soy, dindaşımız Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin pedəranə[101] vəzifəsidir ki, bizə atalıq əlini uzatsın, bizi öz qanadı altına alsın. Bizə başqa hökumət (yəni İran – Ə.T.), başqa məmur lazım deyil, Azərbaycan hökuməti öz daxiləsindən bizə məmurlar göndərsin, burada hökumət idarələrini o təsis etsin. İçimizə öz qanunlarını göndərsin» [deyir]; bunun üçün Naxçıvan hökuməti başında duran xanların iş başından çəkilmələrini və Azərbaycandan məmurlar gəlincəyədək idareyi-hökuməti müntəxəb Milli Şuraya tərk etmələrini tələb edirlər.

Bu tələb üzərinə, məsciddə camaat hüzurunda birinci olaraq Kəlbəli xan istefa verib hökumət heyətindən çıxdığını camaata bildirir. Ondan sonra atası Cəfərqulu xan istefa verir. Kərim xan İrəvanski də məktubən istefasını göndərir.

Binainəleyh, yeni hökumət əzaları seçmək üçün hökumət dairəsində aqşam vaxtı əski Milli Şura əzalarından və camaat nümayəndələrindən ibarət bir məclis qurulmasına qərar verilir.

Xanlar bu dəyişiklik keyfiyyəti haqqında ingilis general-qubernatoruna məlumat vermişlərdi. General-qubernator isə Mirbağırzadə ilə başqa dəfəki görüşdə müstəfi[102] hökumət əzaları yanında demiş ki, camaatın hökumət dəyişməsinə mən mane deyiləm, ancaq iş başında kimlər duracaqlarsa dursunlar, fəqət o xüsusda mənə məlumat verilsin ki, rəsmi işlərimizi hanki heyət ilə idarə edəcəyimizi anlayalım.

***

Keçməkdə olan bu kibi günlər əsnasında məhəlli tabur komandanlarından bir çoxu və nüfuzluları Azərbaycan deleqatının və əsgəri nümayəndəsinin məhəlli-iqamətinə[103] gəlib əsgərlər ilə bərabər özlərinin Azərbaycan əsgəri nümayəndəsinə tabe və təslimiyyətlərini izhar və iqrar edirlər. Bəziləri də bu iqrarlarını yazı ilə təqdim edir. Böylə ki, məhəlli komandan və əsgərlərin əksəriyyəti Azərbaycan deleqat və zabitlərindən başqasını özlərinə hökmran görmək istəmiyorlar. Hətta Şərur səngərləri mühafizəsinə dəyişilmək üçün Naxçıvana göndərilməkdə olan bir tabur məhəlli əsgər bir sabah qışladan[104] çıxarılıb göndərilərkən Azərbaycan deleqatı və zabitlərinin oturduqları mehmanxananın qarşısına yetişdikləri vaxt həp birdən apansızın dayanırlar, aralarından üç əsgəri vəkil edib deleqatın və zabitlər rəisinin yanına göndərirlər. Və dəyişilməyə getdikləri halda Azərbaycan zabitlərini gözləriylə görərək təsəlli tapıb da sonra getmək istədiklərini bildirirlər.

Binainəleyh, başda palkovnik Hüseyn bəy [Ququşov] olmaq ilə deleqat və zabitlər əsgərlərin hüzuruna çıqır, səmimi məhəbbətlərlə salamlaşıyorlar. Palkovnik rəsmi salamdan sonra əsgərlərin keçirdikləri qəhrəmanlıqlarına və gələcək vəzifələrinə aid Mirbağırzadə’nin əsgərlərə xitabən söylədiyi hərarətli nitqdən sonra əsgərlər «Yaşasın Azərbaycan!» sədaları altında rəsmi-keçid ilə ayrılıb yollanırlar.

Camaatın və əsgəri hissələrdən bəzilərinin Azərbaycan nümayəndələrinə qarşı etina və tabeiyyətləri artdıqca artır, hətta əsgərlərdən və tabur komandanlarından bəziləri aralıqda keçən bəzi məsələlərdən tolayı deleqatın və palkovnikin yanına gəlib «əmrinizə mane olanlar varsa söyləyiniz, bir anda dəf edəriz» derlər. Fəqət ortalığı hərc-mərcə salmamaları haqqında, palitika aləminə qarışmamaları haqqında deleqatın söylədiyi sözlər tabur komandanlarını və əsgərləri sakit edər.

***

İranın Qaradağ hissəsinin Araz kənarı kəndlərinin hamısında və Urumu, Xoy, Mərənd və qeyri yerlərdə Azərbaycanın səfil, pərişan bir halda gəzib son günlərini, yaxud kəndlərinə, yurdlarına qayıtmaq üçün çarə və umud yollarını gözləməkdə olan binlərcə qaçqın təbəələri vardı. On binlərcə pərişanhalları da Ordubad, Naxçıvan, Şərur və qeyri tərəflərdə gözləri yurdlarına qayıtmaq intizarını çəkməkdə olduqları halda sərsəri gəzməkdə idilər.

Zavallı qaçqınlar Azərbaycan deleqatı və zabitlərinin Ordubad və Naxçıvana gəldiklərini bilib hər tərəfdən, hətta uzaq kəndlərdən – arvad, uşaq, qoca, xəstə – dəstələrlə deleqatın yanına gəlib pərişan hallarına, yurdlarına geri qayıtmalarına çarə edilməsini pərişan hallarıyla sızlayıb-yalvarırlar.

Qaçqınlardan bir çoqunun aclıqdan öldükləri üçün meyitləri Qaradağ səhralarında və kənd yanlarında açıqda qalıb üfunətlənmişdi. Qaradağın Üçdibin kəndinin çayı kənarında su içmək halında bir qaçqın meyiti uzanıb qalmışdı. Bəzi şenliklərdə də qaçqın meyitləri kəfənsiz olaraq heyvan kibi çuqurlara atılıb üstü topraqlanmışdı.

Azərbaycan qaçqınlarının bu kibi əsəfnak halları İranın Qaradağ hissəsində dəfələrlə görünmüş oldu.

Binəvalar Zəngəzur tərəflərindən sonra Azərbaycandan xəbərləri yoq və Azərbaycan hökumətinin də bunlardan xəbəri yoq bir halda qalmışlardı. Binainəleyh, Azərbaycan deleqatı və zabitlərinin gəldiyin eşidən hər tərəfdəki qaçqınlar dəstələrlə gəlib dərdlərinə, hallarına çarə edilməsini Azərbaycan hökuməti naminə yalvarıb-yaqarırdılar.

Bunların dağılmış kəndlərinin və özlərinin nüfus siyahılarını Mirbağırzadə Ordubad və Naxçıvan Milli Şuralarından alıb toplamışdır. Ordubad camaatı son vaxtlarda fəqirhal olduqlarıyla [bahəm], həm əsgər saqlıyorlardı, həm də bu qaçqınlardan bir neçə yetimləri yemləyirlərdi.

Arvad, qoca yüzə qədər qaçqınları da Mirbağırzadə Naxçıvanda məhəlli hökumət vasitəsilə Amerika darül-əczəsinə[105] qəbul etdirmişdir. Qalan qaçqınlar isə səfil hallarla göz yaşı tökməkdə davam edib Azərbaycan hökuməti tərəfindən ediləcək müavinətə müntəzir qalıyorlar».

***

Bu, Mirabbas Mirbağırzadənin özünün yazdığıdır. «Mirbağırzadə missiyası» haqqında Azərbaycanın tarixçi alimlərindənsə Aydın Hacıyev «Qars və Araz Türk respublikalarının tarixindən» (Bakı: Azərnəşr, 1994, ss. 53-57, 90), İsmayıl Musayev «Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)» (Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1996, ss. 92-95, 134, 190) və Nəsib Nəsibzadə «Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920)» (Bakı: «Ay-Ulduz» nəşriyyatı, 1996, s. 161) monoqrafiyalarında danışmışlar[106]. Onlar arxiv materiallarından da geniş yararlandıqlarına görə «Mirbağırzadə missiyası»nın işini daha incəliklə araşdırmağı və onun gerçək tarixi dəyərini verməyi bacarıblar. M.Mirbağırzadənin yazdıqlarını təkrarlamamaqla bu dəyərli tarixçilərimizin üzə çıxardığı faktları da oxuculara çatdırırıq.

Prof. İsmayıl Musayev, adı çəkilən monoqrafiyasında missiyanın yaranış tarixini dəqiqləşdirir: «…1919-cu il yanvarın 5-də Bakıda parlamentin binasında keçmiş İrəvan quberniyasında, o cümlədən də Naxçıvan bölgəsində yaşayan azərbaycanlıların nümayəndələrinin fövqəladə iclası keçirildi, mahaldakı mövcud vəziyyət müzakirə olundu və quberniya müsəlmanlarının həmyerlilər cəmiyyəti yaradıldı. Cəmiyyətin əsas vəzifələrinə: a) ADR hökuməti ilə İrəvan quberniyasının müsəlmanlar yşayan hissələri arasında əlaqə yaratmaq; b) həmin quberniyadan olan azərbaycanlı qaçqınlara maddi yardım göstərmək və s. daxil idi.

1919-cu il yanvarın 6-da həmyerlilər cəmiyyətinin birinci iclasında onun aşağıdakı tərkibdə idarə heyəti seçildi: T.Makinski (sədr), H.Qasımov (sədr müavini), R.İsmayılov (katib), M.Ə.Sidqi (katibin müavini) və A.Makinski (xəzinədar). İdarə heyətinin sabahısı gün keçirilən iclasında onun üzvlüyünə namizəd Mirabbas Mirbağırov’u yerlərdəki vəziyyətlə tanış olmaq və müəyyən tövsiyələr hazırlamaq məqsədilə təcili keçmiş İrəvan quberniyasına göndərmək qərara alındı. Burada həmçinin… Mirbağırov’un xüsusi səlahiyyətlərlə[107] İrəvan quberniyasına ezamiyyətə getməsinin ADR-in Baş nazirinin nəzərinə çatdırılması razılaşdırıldı» (ss.90-92).

Aydın Hacıyev öz əsərində M.Mirbağırzadənin getdiyi ünvanı dəqiqləşdirir: «…O (Azərbaycan dövləti – Ə.T.), İrəvan quberniyası müsəlmanlarının həmyerlilər cəmiyyətinin nümayəndəsi Mirabbas Mirbağırovu Araz Türk Respublikasına göndərdi» (s.53).

Prof. İsmayıl Musayev: «Hökumətin razılığı… ilə 1919-cu il yanvarın 24-də Bakıdan yola düşən M.Mirbağırov əvvəlcə Gəncəyə gəlmiş, burada Hərbi Nazirlik tərəfindən ona qoşulan 12 nəfər Azərbaycan zabiti ilə birlikdə Qaryagindən (Füzulidən) İrana keçərək Ordubada, nəhayət, 27 gündən sonra – fevralın 19-da Naxçıvana çatmışdı».

Prof. İ.Musayev göstərir ki, nümayəndələrin Ordubadda olduqları müddətdə baş verən ən dəyərli hadisələrdən biri Araz Türk Respublikası Milli Şurasının bu mahalın Azərbaycana birləşmək arzusu və niyyətinə dair protokolunun onlara təqdim edilməsi sayıla bilər. Qayıdandan sonra hökumətə təqdim etdiyi yazılı məruzəsində Mirbağırov bununla əlaqədar Ordubada Azərbaycan hökuməti tərəfindən bacarıqlı və nüfuzlu məmurlar təyin olunmasını təklif edib (s.92).

Hörmətli professor daha sonra yazır: «Mirbağırovun Naxçıvana səfərinin mərkəzində duran məsələlərdən biri də onun bölgənin yerli başçıları, habelə ingilislərlə apardığı danışıqlar olmuşdur. Həmin danışıqlarda nəzər-diqqəti cəlb edən məqamlar çox olsa da onların ana xəttini Naxçıvan bölgəsinin Azərbaycana mənsubiyyəti və idarəçiliyi, ingilislərin bu işdə iştirakı məsələləri təşkil edirdi.

Birinci belə görüş və danışıqlar fevralın 22-də M.Mirbağırov’un və onunla Gəncədən gəlmiş polkovnik'in[108], ingilis general-qubernatoru’nun, yerli hökumətin sədri Cəfərqulu xan’ın və komandan Kəlbalı xan’ın iştirakı ilə oldu. İngilis generalının «Siz kimsiniz və nə üçün gəlmisiniz?» sualına cavabında polkovnik izah etdi ki, biz yerli əhalinin arzusuna uyğun olaraq Azərbaycan hökuməti tərəfindən hərbi işin təşkili üçün göndərilmişik. Bunun müqabilində general bildirdi ki, bu ərazi hələlik Azərbaycanın tərkib hissəsini təşkil etmir və kimə məxsus olacağı məlum deyildir, burada ingilis qubernatorluğu mövcuddur, sizin hökumətin buraya adamlar göndərmək hüququ yoxdur, mən sizə qonaqlar kimi baxıram.

Belə olduqda M.Mirbağırov kiçik xalqların Avropa millətləri, xüsusilə də ingilislər tərəfindən etiraf edilən öz müqəddəratını təyin etmələri prinsipini, general Tomson’un (Qafqazdakı İngiltərə qoşunlarının komandanı – Ə.T.) və C.Miln’in (Qafqazdakı müttəfiq qüvvələrin baş komandanı, ingilis generalı – Ə.T.) Azərbaycan dövlətçiliyinə münasibətini açıqlamışdı. O həm də bölgənin tamamilə müsəlmanlardan ibarət əhalisinin Azərbaycan hökumətinə xüsusi rəğbət bəslədiyini və onların adından gələn nümayəndələrin bunu təsdiqlədiyini, xeyirxah ingilis nümayəndələrindən biri kimi generalın da yerli camaatın rifahı naminə çalışacağına və erməni hərbi dəstələri tərəfindən qırılmasına imkan verməyəcəyinə əmin olduğunu bildirmişdi» (s.93).

Fevralın 23-də Naxçıvan məscidində yerli hökumətin üzvləri və Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndələrinin iştirakıyla keçirilən xalq yığıncağına toxunan prof. Musayev burada görülən işləri konkretləşdirir: «Xalq yekdilliklə Azərbaycana birləşmək arzusunda olduğunu bildirdi, bütün əhalinin və hökumətin yalnız Azərbaycana tabe olmaq mövqeyi rəsmiləşdi və bölgənin aşağıdakı şərtlər əsasında idarə olunması təklifi irəli sürüldü: 1) anarxiyanın ləğv edilməsi; 2) hökumətin hazırkı tərkibi ilə bağlı narazılıqla məsələnin mürəkkəbləşdirilməməsi; 3) hökumətin tanınması və onunla birgə işləməyə başlanılması; 4) Azərbaycan hökumətinə təqdimat üçün rəsmi sənədlərə nail olunması» (ss.93-94).

Aydın Hacıyevsə bildirir: «O gün Naxçıvanda daha bir əlamətdar hadisə baş verdi. Cəfərqulu xanın hökuməti istefa verdi; görünür ki, bu hökumət Azərbaycana birləşməyin əleyhinə çıxış edirdi. Bağırov (M.Mirbağırov/Mirbağırzadə – Ə.T.) öz məlumatlarında dəfələrlə köhnə hökuməti “diktatura hökuməti”, onun tərəfdarlarını isə “diktatura tərəfdarları” adlandırmışdı» (s.55). (Mirbağırzadənin özünün yazdıqlarısa bu hökumətin «İrana birləşmək» tərəfdarı olduğunu aydın göstərir).

Fevralın 25-də nümayəndələrin, ingilis general-quberatorunun və Naxçıvan hökuməti üzvlərinin ikinci görüşündən danışan prof. İsmayıl Musayev açıqlayır: «Görüşdən sonra zabitlər ancaq Kəlbalı xanı başçı kimi görmək istədiklərini söylədikdə M.Mirbağırov Kəlbalı xanın öz namusluluğu və zəhməti sayəsində xalqın sevimlisi olduğunu, bizimlə işləyəcəyini və heç kimin onu kənarlaşdıra bilməyəcəyini bəyan etdi» (s.94).

Aydın Hacıyev: «ADR nümayəndələri Cəfərqulu xanın tərəfdarları və əleyhdarları arasında qızışan ehtirasları söndürməyə nail oldular. Onlar məclisi sakitləşdirərək elan etdilər ki, ADR nümayəndələri kimi mövcud hakimiyyəti tanıyırlar və onunla əlaqədə işləyəcəklər. Bəyanat sürəkli alqışlarla qarşılandı…» (s.55).

Prof. İ.Musayev: «Elə həmin gün (25 fevralda – Ə.T.) Naxçıvan hökumətinin çox gurultulu və kəskin qarşılıqlı hədələr şəraitində keçən iclasında […] M.Mirbağırov könüllü surətdə Azərbaycana birləşmək barədə rəsmi akt tərtib etməyi və bunun üçün komissiya seçməyi məsləhət gördü. Siyasi, iqtisadi, hərbi, mülki və mədəniyyət məsələlərinə dair maddələrdən ibarət olan akt hökumətin, Milli Şuranın və ətrafdakı əhalinin nümayəndələri tərəfindən imzalanaraq, Azərbaycan hökumətinə çatdırılmaq üçün xüsusi nümayəndə heyətinə (Naxçıvandan 2, Şərur, Zəngibasar və Vedibasarın hərəsindən 1 nəfər olmaqla) təqdim edildi» (s.94).

Aydın Hacıyev: «Bu akt Naxçıvanın könüllü surətdə ADR-ə birləşməsi haqqında idi. Mətnin hazırlanması üçün komissiya seçildi. M[ir]bağırov və polkovnik Ququşov da bu komissiyaya daxil oldular. Akt siyasi, hərbi, iqtisadi, maddi və mədəni məsələlərə aid bəndlərdən ibarət idi» (s.56).

M.Mirbağırzadənin Naxçıvanda olduğu müddətdə yerlərdə hərbi işin vəziyyətini də öyrəndiyini faktlarla açıqlayan prof. İ.Musayev daha sonra göstərir: «Nümayəndə heyəti texniki səbəblərə görə iki gün İrəvanda qalarkən ermənilərin ciddi maliyyə böhranlarına məruz qaldıqlarını, aclıq və bahalıq vəziyyətini, xəstəliklərdən çoxlu ölüm hallarını, əsgərlərin ağır şəraitini və s. müşahidə etmişdi. Missiya Tiflisdə M.Təkinski və İrəvan quberniyası müsəlmanlarının həmyerlilər cəmiyyətinin nümayəndələri ilə də görüşdükdən sonra Azərbaycana qayıtdı» (s.95).

Professorun bu dəyərli əsəri «Mirbağırzadə missiyası»nın Azərbaycana döndükdən sonrakı fəaliyyətini də işıqlandırır: «M.Mirbağırov bölgədəki və ətraf yerlərdəki siyasi-hərbi vəziyyətlə tanış olduqdan, azərbaycanlı əhalisinin müxtəlif təbəqələrinin, ictimai qüvvələrin mövqelərini və qarşılıqlı münasibətlərini dərindən araşdırdıqdan sonra aşağıdakı təklifləri vermişdi:

Ø bölgəyə Hərbi Nazirliyin yuxarıda sadalanan keyfiyyətlərə malik olan nümayəndəsi də göndərilməlidir;

Ø mülki və məhkəmə idarələrinin rəhbərliyinə baş məmurlar mütləq azərbaycanlılardan təyin edilməlidir;

Ø yerli hərbi işi təşkil etmək üçün göndərilən zabitlər kifayət etmədiyindən əlavə zabitlər dəstəsini bölgəyə yollamaq lazımdır;

Ø Azərbaycanın uzaq ucqarları, məhsuldar torpağı, çoxlu məhsulu, duzu, digər faydalı mineralları olan və müttəfiqlərin, fars-erməni diplomatiyasının məkrli siyasəti ilə üzləşən Naxçıvan və Şərur Azərbaycan Respublikası tərəfindən səxavətlə təchiz olunmalıdırlar.

Bölgədəki vəziyyətin həddən ziyadə ağırlığını, oradakı problemlərin təxirə salınmadan həllinin zəruriliyini, səfərin əhəmiyyəti və yekunlarını əsas tutaraq M.Mirbağırov ümumdövlət məsələlərinə aid olan bir məruzə kimi onun Nazirlər Şurasının müzakirəsinə təqdim olunmasını da məsləhət görmüşdü» (s.95).

Aydın Hacıyev: «Azərbaycan hökuməti və hərbi idarə M[ir]bağırovun gətirdiyi materialları diqqətlə öyrəndilər və onun nəticələrini nəzərə aldılar» (s.57).

Prof. İsmayıl Musayev: «Bütün bu cəhətləri nəzərə alan Azərbaycan hökuməti özünün 1919-cu il 28 fevral tarixli qərarı ilə Naxçıvan general-qübernatorluğunu… yaratdı. Həmin qərara əsasən də Bəhram xan Naxçıvanski general-qubernator, Kərim xan İrəvanski onun hərbi hissə, Hacı Mehdi Bağırov isə mülki hissə üzrə köməkçiləri təyin olundular. […] Martın 16-da B.Naxçıvanski öz ərizəsinə əsasən general-qubernator vəzifəsindən azad olunaraq xidmətdən tərxis edilən M.Bağırovun yerinə – mülki hissə üzrə köməkçüi oldu; Zaqatala general-qubernatoru Haşımbəyov Naxçıvan general-qubernatoru təyin edildi» (ss.96-97).

Prof. İsmayıl Musayev «Mirbağırzadə missiyası»nın tarixi dəyərini bu cür verir: «Naxçıvan bölgəsinin 1919-cu ilin əvvəli üçün ictimai-siyasi durumunun və ingilislərin burada yeritdiyi siyasətin, ADR hökuməti ilə bölgənin əlaqələri və s. məsələlərin araşdırılmasında M.Mirbağırovun Naxçıvana səfəri və onun yekunları barədə İrəvan quberniyası müsəlmanları həmyerlilər cəmiyyətinə məruzəsi çox mühüm rol oynadı. Böyük əhəmiyyət kəsb edən bu səfər, bizcə, ADR hökuməti ilə Naxçıvan mahalının azərbaycanlı əhalisinin əməli və faktiki əlaqələrinin yaradılması yolunda birinci addım hesab oluna bilər» (s.92).

***

Bunu da deməliyik ki, Azərbaycanın qədim torpağı olan keçmiş İrəvan quberniyasında (Naxçıvan da daxil) xristian qardaşlarının (rusların, ingilislərin və b.) qısqırtmasıyla ermənilərin törətdiyi vəhşiliklər və müsəlmanların, türklərin dözülməz durumu mövzusunu 1905-dən üzübuyana qələmə alan Mirabbas Mirbağırzadə, haqqında yuxarıda geniş söz açılmış missiyasından sonra da qələmi yerə qoymayıb. Onun bu dövrdə «Azərbaycan» qəzetində «M.A.Mirbağırzadə», «M.A.Mirbağırov», «Elçi», «M.B.» imzalarıyla və imzasız çıxmış «İrəvan: erməni-müsəlman məsələsi» (7, 9, 21 kanuni-sani/yanvar, 3 şubat/fevral 1919, №№81, 83, 93, 104), «İrəvan hadisələri» (15 kanuni-sani/yanvar 1919, №88), «İrəvan əhvalından» (19 mart 1919, №140), «Erməni cümhuriyyətində müsəlmanların halı» (9 həziran/iyun 1919, №199), «Erməni cümhuriyyətində müsəlmanların yaşayışı» (7, 8 təmmuz/iyul 1919, №№218, 219), «Ermənistanda. (Xüsusi müxbirimizdən). Müsəlmanların yaşayışı» (15 təmmuz/iyul 1919, №225), «Naxçıvan: Şərur məsələsi» (17, 20, 22, 24 təmmuz/iyul 1919, №№227, 229, 231, 233), «Erməni cümhuriyyətində» (18 eylül/sentyabr) 1919, №276), «Erməni cümhuriyyətində. İrəvandan gələnlər» (21 eylül/sentyabr 1919, №278), «Erməni cümhuriyyətində. İrəvan və ətrafında» (8 təşrini-əvvəl/oktyabr 1919, №290), «Qaçqınlara mənzil köməyi» (26 təşrini-sani/noyabr 1919, №330), «Erməni cümhuriyyətində» (4, 5, 6 kanuni-sani/yanvar 1920, №№3, 4, 5), «Zəngibasar və Eçmiadzin mahalı müsəlman kəndlərinə ermənilərin hücumu» (9 kanuni-sani/yanvar 1920, №8), «Erməni cümhuriyyətində nələr oluyor?» (18 kanuni-sani/yanvar 1920, №14)… məqalələri sözügedən bölgədə o çağda baş vermiş proseslərin ən doğru-düzgün salnaməsidir. Bu yazılarda o, vay-şivən qoparmır, durumu ən qısa vaxtda hansı yollarla düzəltmək haqqında təkliflər verir, bəzən hətta Azərbaycan hökumətini astagəllikdə, Xarici İşlər Nazirliyini İrəvandakı nümayəndəliyini unutmaqda kəskin tənqid edir.

Ancaq heç bir siyasi partiyanın üzvü olmayan Mirabbas ağa Azərbaycanın azadlıq və müstəqilliyini olduqca yüksək dəyərləndirən alovlu vətənpərvərdi, bu üzdən də Azərbaycan Cümhuriyyətiylə fəxr edir, onunla əməkdaşlığa, dövlətimizin tərəqqisinə əlindən gələn yardımda bulunmağa ürəkdən can atırdı.

Çox bacarıqlı bir iqtisadçı olan M.Mirbağırzadənin bu dövrdə «Azərbaycan» qəzetində çap etdirdiyi «Əsgərlik vəzifəmizdir!» (14 kanuni-sani/yanvar 1919, №87), «Çörək bahalığı» (18 təşrini-sani/noyabr 1919, №324), «Təbii sərvətlərimiz» (25, 27, 30 təşrini-sani/noyabr, 10, 11 kanuni-əvvəl/dekabr1919, №№329, 331, 333, 341, 342), «Pulumuzun etibarı» (18 kanuni-əvvəl/dekabr 1919, №347), «Maliyyəmiz, pulumuz» (13 kanuni-sani/yanvar 1920, №11)… məqalələri dediyimizə əyani sübutdur.

M.Mirbağırzadənin bu cür vətənpərvərcəsinə fəaliyyəti birmənalı qarşılanmırdı. Məsələn, Hacı Kərim Sanıyev Parlamandakı çıxışında belə söyləmişdi: «Po suşestvu ərz edəcəgəm. Belə ianələr bir neçə dəfə göndərilib. Bir dəfə Ağaxan və Mirbağırova verildi ki, aparub qaçqınlara versinlər. Onlar Bakıda qoydular ciblərinə, bunu biz bilirik. Milli Komitə adına iki vaqon buğda aparub Tiflisdə satıb pulunu ciblərinə qoymuşdular. Onu da bilirik» [Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ədəbiyyat, dil, mədəniyyət quruculuğu). Bakı: Elm, 1998, s.141]. Təəssüf ki, Hacı Kərimin dediyinə Mirabbas ağanın münasibəti haqqında əlimizdə hələlik heç bir sənəd yoxdur, ancaq dəyərli oxucumuza bildiririk ki, əslində Rusiya nökərləri olan, bu üzdən də Azərbaycanın müstəqilliyinə düşmən kəsilən, «Azərbaycanın əbədi səadəti Rusiyadadır» bağıran sosialist (kommunist) deputatlar (H.K.Sanıyev/Sanılı da onlardandır) Azərbaycan Cümhuriyyəti hakimiyyətini və onu sevən insanları gözdən salmaq, onları şantaj etmək məqsədiylə ən yaramaz iftira və böhtan kampaniyası aparırdılar. M.Mirbağırzadəyə ünvanlanmış sözlərin də ağ yalan olduğuna ürəkdən əminik – o cür elsevər və yurdsevər, namuslu bir kişinin ac yurddaşlarının çörəyinə əl uzatması, sadəcə, ağlasığmazdır!

Unutmayaq ki, o çağda yardım və ianələrin mənimsənilməsi haqqında tez-tez söhbətlər düşür, ancaq bu fikir mətbuatda səsləndikdə onlara operativ təkzib verilirdi. Əyanilikçün bircə örnək göstərəcəyik. «Azərbaycan» qəzetinin xüsusi müxbiri «Umudvar» (Ömər Faiq Nemanzadə) bir yazısında Araz Türk Respublikasının Bakıda nümayəndəsi, artıq M.Mirbağırzadənin yuxarıdakı yazısından tanış olduğumuz Paşa Bayramov’un İrəvandakı soydaşlarımıza çatacaq pulları öz ticarətinə yönəltdiyini bildirib. Paşa bəyin qəzetə verdiyi təkzibdən bəlli olur ki, həmin puldan nəinki bir qəpik də mənimsənilməyib, hətta onun pulu dəyişdirməsi nəticəsində dövlətin xəzinəsinə böyük məbləğdə qazanc girib.

Görünür, H.K.Sanıyev bü sözləri parlamentdə deyib, ancaq mətbuata düşməyib, ona görə də M.Mirbağırzadə ya bundan xəbərsiz qalıb, ya da başqa yollarla böhtanı yalanlayıb.

Ərzaq Komissarlığında

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində – 1920-22-də Mirabbas Mirbağırzadənin nəylə məşğul olmasını dəqiq bilmirik. (Yenə ticarətini sürdürməsini güman etməkdəsə özümüzü haqlı sayırıq).

Azərbaycan SSR Xalq Ərzaq Komissarlığının Tədarüklər İdarəsi üzrə verilmiş 16 may 1922 tarixli 75 saylı əmrdənsə öyrənirik ki, Mirabbas Mirbağırzadə (komissarlığın/nazirliyin bütün sənədləri rusca olduğundan onun soyadı əsasən «Mirbağırov», iki sənəddəsə «Mirbağırzadə» göstərilib) 29 aprel 1922-dən komissarlığın (nazirliyin) Bakı qəzası üzrə sahə ərzaq vergisi müfəttişi təyin edilib[109]. Ancaq nəyə görəsə o, cəmi 1 ay 10 gün sonra – 9 iyundan «vəzifədən və ümumən qulluqdan» azad edilib[110]. Buna baxmayaraq, aradan çox keçməmiş komissar/nazir Dadaş Bünyadzadə’nin 5 iyul 1922 tarixli 122 saylı əmriylə 28 iyundan Bakı qəzası Saray rayonu (mərkəz Pirşağı kəndində yerləşən 2 saylı tədarük kontoruydu) üzrə sahə ərzaq vergisi müfəttişi işləməyə başlayıb[111].

Ola bilsin ki, komissar (nazir) müavini Bukreyevlə Mirabbas ağanın arasında narazılıq varmış və bu narazılıq müavinin onu 2 avqustdan Xızı tədarük kontoruna tədarükçü göndərmək haqqında əmr verməsiylə nəticələnib[112]. Görünür, Mirbağırzadənin həm də komissar/nazir Dadaş Bünyadzadəylə münasibətləri yaxın olub və bu yaxınlıq özünü nazirin 9 sentyabrda Bukreyevin əmrini ləğv etməsində[113] üzə çıxarıb.

Ərzaq Komissarlığının Bakı qəzası üzrə müvəkkili İsgəndər bəy Əsgərbəyov’un 9 noyabr 1922 tarixli 43 saylı əmriylə Saray sahəsinin sahə inspektoru M.Mirbağırzadə ştat ixtisarına görə 10 noyabrdan işdən azad edilib[114].

«3 saylı Xızı tədarük kontorunun kontorçusu» (deyəsən, 2 avqustdan eyni zamanda bu sahədə də işləyirmiş) M.Mirbağırzadə 20 noyabr 1922-də 44 saylı əmrlə «Xızı sahəsi üzrə ərzaq vergisini 100 % qurtardığına, tədarük kontorunun bağlanmasına və ştat ixtisarına görə» işdən azad edilib[115].

Ərzaq Komissarlığının 18 dekabr 1922 tarixli 205 saylı əmriylə «Bakı qəzasının keçmiş sahə ərzaq vergisi müfəttişi Mirabbas Mirhüseyn oğlu Mirbağırov həmin ilin 28 noyabrından yenidən qulluğa qoyulur və Şamaxı qəzası üzrə baş ərzaq vergisi müfəttişi vəzifəsinə təyin edilir»[116].

ZSFSR Xalq Ərzaq Komissarlığının Azərbaycandakı Müvəkkili İdarəsinin ərzaq vergisi şöbəsi üzrə 44 saylı əmrlə (17.4.1923) Şamaxı qəza ərzaq komissarının ezam etdiyi baş ərzaq vergisi müfəttişi M.M.Mirbağırzadə 10 aprel 1923-dən ərzaq vergisi şöbəsinin sərəncamında sayılır[117] və 16 apreldən Cəbrayıl qəzasına eyni vəzifəyə göndərilir[118]. Bu təyinatın onun iradəsinə qarşı verildiyini ondan bilirik ki, Cəbrayıl qəzasının öz işinə başlamamış baş ərzaq vergisi müfəttişi Mirabbas ağa cəmi 6 gün sonra –26 aprel 1923-də işdən çıxmalı olub[119].

Yenidən qəzetçiliyə

İqtisadçı M.Mirbağırzadənin yolu yenidən köhnə peşəsinə – jurnalistikaya döndü. 22 may 1923-dən «Kommunist» qəzetinin «Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar» səhifəsində, eləcə də həmin qəzetin xüsusi əlavələri olan «Əmələ darülfünunu» və «Dilimizin islahı» dərgilərində yaxından iştirak etməyə başlaması M.Mirbağırzadənin yeni iş yerinin məhz «Kommunist» qəzeti redaksiyası olduğunu düşünməyə ciddi əsas verir. Bunu qəzetin 1000-inci sayıyla bağlı buraxılmış «İdarəmizin güzgüsü» (30 dekabr 1923) adlı xüsusi buraxılışdakı məzəli yazılar da təsdiqləyir. «Əbülhövl»ün (Süleyman Məlikovun) redaksiya əməkdaşlarına «sataşan» yazısının bir parçasında oxuyuruq:

«Türk musiqisi

Türk musiqisində zurnanın çoq böyük əhəmiyyəti var. Ələlxüsus yanında bir də zur dutanı ola.

Musiqişünas: Mirzapas Miryağırov.

Ədəbiyyat xüsusunda

«Bən hər ədib və şairi bəyənmədiyim kibi, hər ədib və şairin də əsərini oqumayıram». (Mabədini bilmək istəyənlər bu müqəddimə ilə başlanan əsərimizə müraciət etsinlər).

Ədəbiyyat müəllimi: Mirzapas Miryağırzadə.

Tarixə bir nəzər

Maştağı «Abadanlıqlar»ının tarixini bu yaqınlarda yapdığım tətəbböat sayəsində, ən nəhayət, buldum.

Müvərrix: Mirzapas Miryağırov»[120].

Həmin «İdarəmizin güzgüsü»ndə «İdarə» başlıqlı ikinci şarj-yazıda (müəllifi: «MƏS» – Məhəmmədəli Sidqi) deyilir: «Bundan əlavə, Məhəmməd Səid [Ordubadi] «Ədəbiyyat» cümhuriyyəti nümayəndələrindən Salman Mümtazın köhnə qəbiristanlıqlardan səfərbərliyə aldığı «Şair» adlı əsgərləri öz tərəfinə çəkməyə başlamışdır[121] ki, bu da onların arasında yeni bir ixtilafa bais olmuşdur. Bu ixtilafın həlli həman cümhuriyyət nümayəndələrindən ülumi-mətnuə mütəxəssisi Mirabbas Mirbağırova həvalə olunmuşdur»[122].

Siyasətdən zəhləsi gedən, ancaq müsavatçılara rəğbət, allahsız kommunistlərə nifrət bəsləyən dindar Mirabbas ağanı bu qəzetə gətirən, bizcə, həm onun ensiklopedik savadına və peşəkar jurnalistliyinə qəzetin kəskin ehtiyacı, həm də qəzetin redaktoru Həbib Cəbiyev’lə və redaksiyada ikinci şəxs sayılan Məhəmməd Səid Ordubadi’ylə yaxşı münasibətləriydi – bu adamlarla hələ 10-15 il qabaq eyni mətbuat orqanlarında birgə qələm çalmışdı.

O, «Kommunist» qəzetinin 1000-inci sayının yubileyini «Yeni yol» qəzetinin əməkdaşı kimi qeyd etdi. Qəzetin 10 yanvar 1924-də çıxan ilk sayında «M.A.Mirbağırlı»nın 2 yazısı gedib ki, onlardan biri bu yubileyə həsr edilib.

«Yeni türk əlifbası»nda – latın qrafikasında çıxan «Yeni yol»da M.Mirbağırzadənin imzası (daha çox: «M.A.») 1925-in martınadək görünməkdədir. Həmin ildən onun silsilə yazıları artıq «Maarif işçisi» jurnalında nəşr olunur. «Maarif işçisi»ndə məqalələrinin müntəzəm çıxması 1925-29 arasında M.Mirbağırzadənin məhz bu jurnalda çalışdığını düşünməyimizə əsas verir.

Qəzetçi-alim

Mirabbas Mirbağırzadə 1923-ün mayından rəsmən jurnalistliklə məşğuldusa da qeyri-rəsmi şəkildə ən ciddi elmi araşdırmalar üzərində çalışır və ortalığa bu gün də yüksək elmi dəyərini saxlamış olduqca sanballı əsərlər qoyurdu. Bu əsərlər onun hərtərəfli bilikli, ensiklopedik zəkalı nəhəng alim olduğunu təsdiqləyir. Peşəkar publisistin qələmindən çıxmış və o çağın ən nüfuzlu mətbuat orqanlarında «Mirabbas Mirbağırzadə», «Mirabbas M. Bağırzadə», «M.A.Mirbağırzadə», «M.A.M.Bağırzadə», «Mirbağırzadə», «Mir-Bağırlı», «M.A.»… imzalarıyla dərc edilmiş 200-dən artıq yazısı onun həm də peşəkar iqtisadçı, etnoqraf, coğrafiyaçı, sənətşünas, ədəbiyyatşünas, dilçi, pedaqoq, tarixçi … alim olduğunu göstərir. («İdarəmizin güzgüsü»ndə onun məhz bu cəhəti qabardılıb). Çox təəssüf ki, onun bu dəyərli yazıları indiyədək alimlərimizin araşdırmalarından qıraqda qalıb, çünki onların, demək olar ki, hamısı ərəb qrafikasındadır. Onların işini asanlaşdırmaqçün həmin yazıların burada heç olmazsa adlarını çəkməyi faydalı sayırıq.

İqtisadçı. M.Mirbağırzadə peşəcə iqtisadçıydı və ümumən iqtisadiyyatı, xüsusən ölkənin iqtisadiyyatını çox gözəl bilirdi. Təsadüfi deyil ki, sovet Azərbaycanında iqtisadiyyat üzrə çıxan iki ən nüfuzlu dərgidə: «Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı» və «İqtisadi xəbərlər» jurnallarında aparıcı müəlliflərdən biri də M.Mirbağırzadəydi. Onun müxtəlif imzalarla çap olunmuş, bir-birindən çox uzaq mövzulu «Azərbaycanda tibbi nəbatat» («Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı», 1924, №1, ss. 12-14), «Azərbaycanda əlac[123] otları» («Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı», 1924, №3, ss. 18-21), «Azərbaycanda qiymətli nəbatat[124] yetişdirilməsi» («İqtisadi xəbərlər», 1925, № 4-5, ss.11-13), «Azərbaycanda dərman otları» («İqtisadi xəbərlər», 1926, №4-5, ss.45-47; №6, ss.23-25), «Salyan qəzasında dərman otları» («İqtisadi xəbərlər», 1926, №9, ss.46-47), «Azərbaycanda nəbatatı tədqiq və təcrübə işləri» («İqtisadi xəbərlər», 1927, №9-10, ss.16-19), «Azərbaycanda bağçaçılıq və bostançılıq təsərrüfatının artması haqqında tədbirlər görülməsi» («İqtisadi xəbərlər», 1928, №2, ss.53-54), «Azərbaycanın xaricə çıqarılmalı meyvələri» («İqtisadi xəbərlər», 1927, №11-12, ss.45-50), «Düyü ziraətinin[125] əhəmiyyəti» («Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı», 1926, №6, ss.21-22), «Azərbaycanda zəfəran təsərrüfatı haqqında tədqiqat nəticələri» («İqtisadi xəbərlər», 1926, №10-11, ss.72-76), «Kür çayında balıq təsərrüfatı» («Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı», 1924, №7-9, ss. 16-18), «Azərbaycanda qiymətli dağ mədənləri» («Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı», 1924, №10-11, ss. 20-22), «Azərbaycanda mədən varlıqları. Şamaxı qəzasında» («Yeni yol» qəzeti, 23 may 1923, №16), «Azərbaycanda ipək təsərrüfatının iqtisadi tarixi» («İqtisadi xəbərlər», 1927, №1, ss.28-33; №3, ss.19-24; №7-8, ss.8-14), «Azərbaycanda dövləti əmanət kassalarının vəziyyəti» («İqtisadi xəbərlər», 1927, №9-10, ss.27-29)… məqalələri, adlarından da göründüyü kimi, ümumrespublika əhəmiyyətli problemlərə həsr olunub.

Etnoqraf. M.Mirbağırzadə iqtisadçı kimi respublikanın, demək olar ki, bütün bölgələrində bulunub və bu zaman gördüyü hər bir elmi dəyərli faktı qeydə alıb və sonra onları yazıya çevirib. Nəticədə dəyərli məqalələr ortaya çıxıb. Etnoqrafiyaya dair tədqiqatları da bu sıradandır. Onun əsasən «Mirabbas Mirbağırzadə» imzasıyla buraxdırdığı «Əqvami-qədimə arasında dini etiqadlar və ictimai adətlər» («Xalq maarifi» jurnalı, 1920, №1, ss.37-40), «Tarix və coğrafiya qismi. Qafqas və qafqaslılara aid tarixi bəzi məlumat. I. Etnoqrafiya» («Füqəra füyuzatı» jurnalı, 1920, №1, ss.8-10), «Şuralar Azərbaycanında. Talışlar» («Qızıl qələm» məcmuəsi, 1924, №4, ss.61-62), «Şuralar Azərbaycanında yaşayan millət və tayfalar haqqında etnoqrafi məlumat. I. Yengiloylar» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, həziran-təmuz/iyun-iyul, №6-7, ss.87-93), «Şuralar Azərbaycanında yaşayan millət və tayfalar haqqında etnoqrafi məlumat. II. Udilər» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, ağustos-eylül/avqust-sentyabr, №8-9, ss.88-110; dekabr, №12, ss.66-72), «Kilvar erməniləri» («Maarif işçisi» jurnalı, 1929, №2-3, ss.121-122)… məqalələri Azərbaycan etnoqrafiya elminin ilk və ən uğurlu örnəkləridir.

Coğrafiyaçı. Yazılarıyla elə ötəricə tanışlıqdan bu fikrə gəlirik ki, Mirabbas Mirbağırzadə Azərbaycanı qarış-qarış gəzmək və ana yurdumuzu soydaşlarımıza da tanıtmaq istəyində olub. Bu diləklə o, əlinə imkan düşən kimi bulunduğu bölgələr haqqında hərtərəfli bilgi toplamağa çalışıb. Məsələn, 1929-da «Maarif işçisi» jurnalında buraxdırdığı «Bakı kəndləri haqqında coğrafi, etnoqrafi, iqtisadi və tarixi məlumat. Biləcəri kəndi…» məqaləsində göstərir: «1922-ci ildə Azərbaycan Ərzaq Xalq Komissarlığı tərəfindən Bakı qəzasında maliyyə inspektoru vəzifəsində olduğum zaman idarə etdiyim Bakı kəndləri haqqında bəzi lazımlı məlumatları toplayıb dəftərimə qeyd etmişdim. Ölkəşünaslığa dair əhəmiyyəti olduğuna görə ayrı-ayrı kəndlər haqqında topladığım həmin məlumatı «Maarif işçisi» məcmuəsi vasitəsilə qarelərə təqdim etməyi münasib gördüm».

İstəyinin böyüklüyünə baxmayaraq Mirabbas ağa yalnız Lənkəran, Zaqatala və Şəki bölgələri, Biləcəri kəndi haqqında materiallar dərc etdirməyə nail olub. «Şura Azərbaycan qəzaları. I. Lənkəran qəzası» («Xalq müəllimi» məcmuəsi, 1924, mayıs, №1, ss. 65-71), «Lənkəran qəzasında» («Əkinçi» məciuəsi, 25 avqust 1924, №11, ss.19-23), «Lənkəran isti suları» («Maarif işçisi» jurnalı, 1925, №1, ss.59-62), «Şura Azərbaycan qəzaları. Lənkəran qəzası» («Maarif işçisi» jurnalı, 1925, №6-7, ss.105-112), «Şura Azərbaycan qəzaları. I. Lənkəran qəzası» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, fevral, №2, ss.89-92; mart, №3, ss.35-39), «Coğrafi təshih» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, fevral, №2, s.93), «Zaqatala qəzasının iqtisadi vəziyyəti» («İqtisadi xəbərlər» jurnalı, 1926, №3, ss.49-53), «Azərbaycan qəzaları. II. Zaqatala qəzası» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, nisan/aprel, №4 , ss.54-58; mayıs, №5, ss.57-66), «Azərbaycan qəzaları. III. Şəki qəzası» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, təşrini-əvvəl/oktyabr, №10, ss.69-77; təşrini-sani/noyabr, №11, ss.59-68), «Bakı kəndləri haqqında coğrafi, etnoqrafi, iqtisadi və tarixi məlumat. Biləcəri kəndi. Coğrafi və topoqrafi vəziyyət)» («Maarif işçisi» jurnalı, 1929, №1, ss.121-131)… adlı yüksək elmi dəyərli məqalələri məhz bu yerlərin coğrafi təhlilinə həsr edilib.

Sənətşünas. Fars (çöx güman ki, həm də ərəb) dilini gözəl bilən, olduqca zəngin şəxsi kitabxanasındakı ən nadir qaynaqlardan dəyərli bilgilər toplayan Mirabbas ağa, görünür, musiqini təcrübi və nəzəri baxımdan əla bilib. Onun «Əski türklərdə mədəniyyət əsərləri. İslamiyyətdən əvvəl» («Maarif və mədəniyyət» jurnalı, 1923, №6, ss.13-16; №8-9, ss.28-30; №12, ss.49-52), «Qədim musiqi və nəğmələr. I. İrani-qədimdə» («Maarif və mədəniyyət» jurnalı, 1923, №8-9, ss.24-28), «Krım türklərində musiqi» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, təşrini-sani/noyabr, №11, ss.56-58), «Tarixdə musiqi. Avropada musiqinin başlanması» [«Əmələ darülfünunu» qəzeti (türkcə «Kommunist» qəzetinə əlavə), 29 iyun 1923, №19, ss.2-3], «Şərq musiqisində yeni ixtiralar» («Yeni yol» qəzeti, 4 ağustos/avqust 1924, №22)… kimi yazıları bu deyiləni bir daha təsdiqləyir.

Ədəbiyyatşünas. M.Mirbağırzadə həm də türk ədəbiyyatının dərin bilicisidir. Onun «Yeni yol» və «Kommunist» qəzetlərindəki yazılarında türk/Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında bir çox yeni bilgilər ilk dəfə verilib. «El ədəbiyyatı ana dilinin köküdür» («Yeni yol» qəzeti, 23 may 1923, №16), «Əski türk ədəbiyyatı nümunələrindən. 1. Ulu Tenqriyə sığınma» («Kommunist» qəzeti, «Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar» səhifəsi. 26 təşrini-əvvəl/oktyabr 1923, №242), «Türk ədibə və şairələri. Ağabəyim ağa» («Kommunist» qəzeti, «Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar» səhifəsi. 16 təşrini-sani/noyabr 1923, №259), «Türk ədibə və şairələri. Cahan xanım» («Kommunist» qəzeti, «Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar» səhifəsi. 30 təşrini-sani (noyabr) 1923, №271), «Türk ədibə və şairələri. 3. Fitnət xanım»[126] («Kommunist» qəzeti, «Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar» səhifəsi. 7 kanuni-əvvəl/dekabr 1923, №277), «Türk ədibə və şairələrimiz. 4. Zibeydə xanım»[127] («Kommunist» qəzeti, «Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar» səhifəsi. 14 kanuni-əvvəl (dekabr) 1923, №283), «Xalq ədəbiyyatı» («Yeni yol» qəzeti, 15 fevral 1925, №37, s.5; 6 mart 1925, №54)[128]… yazıları çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızçün də mühüm elmi önəm daşıyır.

Dilçi. Hələ sovet çağından çox-çox qabaq təmiz dildə yazmağı təbliğ edən və bu dili öz kitablarında sərgiləyən M.Mirbağırzadə 1923-dən sonra dilçilik sahəsində də qələmini sınadı. Onun xüsusən yazının tarixi, əlifba, imla problemlərinə aid araşdırmaları indi də ciddi maraq doğurur. «Yeni türk əlifbasının həyata tətbiqi» («Maarif işçisi» jurnalı, 1925, №6-7, ss.103-104), «Dilimizin düzəlişməsi» («Dilimizin islahı» qəzeti. «Kommunist» qəzetinin xüsusi əlavəsi, [1923], №4), «Danışıq dilimiz, yazı dilimiz» («Dilimizin islahı» qəzeti. «Kommunist» qəzetinin xüsusi əlavəsi, [1923], №6), fevral 1923, №7), «Yazının tarixi» («Əmələ darülfünunu» qəzeti. Türkcə «Kommunist» qəzetinə əlavə, 1923: 22 mayıs, №14; 1 iyun, №15; 23 iyun, №18; 9 iyul, №20; 15 avqust, №24; 26 avqust, №25), «Tənqid və biblioqrafiya. Fərhad Ağazadənin yeni kitabı: “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?”» («Yeni yol» qəzeti, 18 iyul 1923, №22), «Yeni əlifba və savad məktəbi» («Yeni yol» qəzeti, 10 yanvar 1924, №1), «Lənkəran talışlarına yeni türk əlifbası lazımdır» («Yeni yol» qəzeti, 9 aprel 1924, №8) və b. məqalələri yüksək peşəkarlıqla yazılıb.

Pedaqoq. Doğrudur, Mirabbas ağanın hansı məktəbdəsə dərs deməsi, müəllimlik etməsi haqqında əlimizdə heç bir tutarqa yoxdur, ancaq «M.A.» imzasıyla buraxdırdığı «Azərbaycan məktəblərində yeni dərs proqramları» («Maarif işçisi» jurnalı, 1926, nisan/aprel, №4, ss.59-60) və «Çocuqların təbii hüququ» («Əmələ darülfünunu» qəzeti. Türkcə «Kommunist» qəzetinə əlavə, 8 avqust 1923, №23) məqalələri onun pedaqogikaya da yetərincə bələdliyini göstərir.

Tarixçi. Başqa elm sahələrində nə qədər uğurları olsa da M.Mirbağırzadəni biz daha çox iqtisadçı və tarixçi kimi tanıyırıq. Hələ 1913-14-də çox ciddi tarix kitabları və məqalələr nəşr etdirməyi bacarmış Mirabbas ağa 1912-14 tarixləri arasında «Tarixi fəqərələr. I. Bulğarların mazisi[129]» («İqbal» qəzeti, 20 dekabr 1912, №241), «Tarixi fəqərələr. II. Serblər və mazisi» («İqbal» qəzeti, 23 dekabr 1912, №243), «Tarixi fəqərələr. III. Qaradağlılar və əhvali-hazirələri[130]. Trakya» («İqbal» qəzeti, 26 dekabr 1912, №246), «Əhval və qəraib. Qədim misirlilərdə ibadət» («Sədayi-həqq» qəzeti, 28 dekabr 1912, №236), «Tarixi məqalə. İslamiyyətin zühurundan qabaq ərəb arvadları»[131] («Sədayi-həqq» qəzeti, 1914, 14 fevral, №35; 16 fevral, №37; 17 fevral, №38) və b. tarixi məqalələrinə də həyat vermişdi. Yeri gəlmişkən, «tarixdə qadın» mövzusunda araşdırmalarını o, Cümhuriyyət və sovet çağında da sürdürərək «Analarımız nə tövr olmalıdırlar?» («Azərbaycan» qəzeti, 10 kanuni-əvvəl/dekabr 1918, №61) və «Əski türklərdə qadın hüququ» («Yeni yol» qəzeti, 19 həziran/iyun 1924, №15) kimi sanballı yazılarını da ortaya qoymuşdu. İstər Cümhuriyyət, istər sovet dönəmində heç bir tarix kitabı buraxdırmamış (kommunistlər bu sahəni xüsusi nəzarətdə saxlayır, oraya «yad» adamların yaxınlaşmasına imkan vermirdilər), ancaq «Azərbaycanda elmi cəmiyyətlər və türk ziyalıları» («Qızıl qələm» məcmuəsi, 1924, №1, ss.27-28), «Şəki qəzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtəsər məlumat» («Maarif işçisi» jurnalı, 1927: №1, ss.63-67; №2, ss.105-108; №9, ss.77-86; 1928: №1-2, ss.98-107; №5-6, ss.115-122), «Şəkidə xanlıq zamanında məmləkət idarəsi» («Maarif işçisi» jurnalı, 1928, №7-8, ss.153-157)… kimi elmi baxımdan yüksək dəyərli məqalələrini oxuculara təqdim etmişdi.

Sonu da bilinməyən ömür

«Kilvar erməniləri» adlı etnoqrafiya üzrə məqaləsi[132] Mirabbas Mirbağırzadənin Azərbaycanda olduğunu göstərən ən son sənəddir. Bundan sonra onun adıyla heç bir yerdə üzləşmirik – bir yerdən başqa…

«Proletar yazıçısı» Əjdər Süleymanzadə’nin «İstiqraz vərəqəsi №01, seriya 101121» adlı hekayəsinin[133] baş qəhrəmanı «Yeni yol» qəzetinin müxbiri – xronika şöbəsinin əməkdaşı Mirabbas’dır. Mirabbas ermənicə «Kommunist» qəzetini oxuyan (İrəvandan olmasına işarədir), «Amerika sistemli gözlük» taxan, «axmaz su kibi sakit, yazıq, lakin yeri gəldiyi vaxt həqiqəti söyləməkdən özünü alamayan, qara dəniz dalğaları kibi əsəbi» bir şəxsdir. Müəllif onu hədsiz pulpərəst təsvir edərək sonda ondan «qisas alır» – əlinə düşmüş cəmi bircə istiqraz vərəqəsinə 100 min manat udmaq eşqiylə alışıb-yanan Mirabbasın arzusunu puça çıxarır.

Bu əsərdəki Mirabbasın məhz M.Mirbağırzadə olduğuna heç bir şübhəmiz yoxdur. Ancaq onun məhz 1930-da tənqid hədəfinə çevrilməsi (bu vaxt belə tənqidlər yalnız xüsusi icazə, yaxud göstərişlə olurdu), şübhəsiz, Mirabbas ağaya hakimiyyətin mənfi münasibətinin nəticəsidir. Bizcə, o, 1930-un başlanğıcında özünün (və qardaşlarının?) ailəsini də götürərək Türkiyəyə köçüb/qaçıb. Bu üzdən də: 1) hakimiyyət ondan incik düşüb; 2) Azərbaycanda qalan qohumları bir daha onun adını hətta öz uşaqlarının yanında çəkməyə ürək etməyiblər və bununla da onu yerli-dibli unutdurublar (hətta bu gün 60-80 yaşı olan yaxın qohumları belə onun adını eşitməyiblər!); 3) Azərbaycan mətbuatında və rəsmi sənədlərdə adı görünməz olub.

Bütün bunlarla yanaşı, fikrimizcə, Mircəfər Bağırov’la yaxşı münasibətdə bulunması səbəbindən (sözsüz ki, başqa səbəblər də ola bilər) M.Mirbağırzadənin bu hərəkəti mətbuatda və ictimaiyyət arasında o çağlara məxsus gurultulu «nifrətbildirmə» kampaniyasına çevrilməyib və yalnız bir hekayənin tənqidiylə də sona çatıb.

Mirabbas Mirbağırzadənin yaşam və yaradıcılığından bugünədək öyrəndiklərimizi burada qısaca verdik, ancaq onun haqqında araşdırmalarımız hələ də davam edir. Xüsusən mətbuatı daramaqla hər gün yeni nəsə tapırıq. İnanırıq ki, onun hələ bir çox yazıları da üzə çıxacaq və ömür yoluyla bağlı sənədlər əldə ediləcək…

***

Bu kitabda verilən «Şəki qəzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtəsər məlumat» məqaləsini «Maarif işçisi» jurnalının bu saylarından götürmüşük: 1927: №1 (ss.63-67), №2 (ss.105-108), №9 (ss.77-86); 1928: №1-2 (ss.98-107); №5-6 (ss.115-122), №7-8 (ss.153-157).

Şəki haqqında indiyədək yazılmış əsərlərin heç birində bu məqaləyə söykənilməməsi ərəb qrafikasındakı bu çox dəyərli qaynaqdan çağdaş alimlərimizin yararlana bilmədiyini göstərir. Bu üzdən də məqaləni yenidən nəşr etməyi faydalı saydıq.

Görünür, M.Mirbağırzadə bu geniş yazısını kitab kimi nəşrə hazırlayıb, ancaq öncə jurnalda verərək oxucuların tənqidi qeydlərini öyrənmək istəyib. Bizcə, bu zaman o, redaksiyanın tələbiylə məqalədə xeyli qısaltmalar aparıb; bu açıq-aydın duyulur. Məsələn, 1(21)-inci saydakı material 1266-cı il hadisələriylə (Buğa xanla) bitdiyi halda onun 2(22)-ci saydakı ardı 120 il sonrakı – 1382-dəki hadisələrlə (Əmir Teymurla) başlayır. Müəllifin əsərdə bu boyda tarixi boşluq yaratması bizə inandırıcı görünmür. Ancaq Şəki tarixlərinə aid sonrakı qaynaqlarda adı çəkilməməsi əsərin kitab kimi çıxmadığını göstərir.

Bu dəyərli tarixi yazarkən M.Mirbağırzadə şəxsi kitabxanasındakı bir çox nadir əlyazmalardan yararlanıb. Özü bildirir: «Əlimizdəki əl yazılı Şəki tarixi Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin rusca tərcüməsiylə təb etdirdiyi Qazi Əbdüllətif əfəndi risaləsindən daha müfəssəl yazılmışdır».

Bizcə, bu sözləri deyərkən alim daha çox Mirzə Heydər Dərbəndi’nin «Höccətüt-təvarix» əsərinin əlyazmasını göz önündə tutur. Yada salım ki, bu gün əlimizdə bulunmayan həmin qaynağı hətta A.A.Bakıxanov da görməyib (görsəydi «Gülüstani-İrəm»də mütləq ondan yararlanardı). Bu əlyazmanın faktlarla daha zəngin olduğunu M.Mirbağırzadənin yazısından asanlıqla duymaq mümkündür. Bircə örnək göstərək. Bu məqalədə oxuyuruq: «Hacı Çələbi də bu fürsətdən istifadə edib məmləkətini mümkün olduğu qədər genişlətməyə çalışdı. Bu çalışma sayəsində İran Azərbaycanına qədər nüfuz yetirib Təbriz vilayətini də öz hökuməti altına aldı və Sədrəddin adında birisini öz tərəfindən Təbriz şəhərinə naib qoydu». Halbuki «Sədrəddin adlı birisi»ni Çələbi xanın Təbriz vilayətinə naib təyin etməsi faktıyla başqa heç bir qaynaqda üzləşmirik.

Mirabbas ağanın niyə məhz Şəki tarixiylə maraqlanması, onun tarixini qələmə alması səbəbi də qaranlıq içindədir. Gümanımızca, onun Şəkiylə sıx ticarət ilişkiləri olub. Şəkidə ipəkçiliyin tarixini, ipək ticarətinin xəritəsini çox incəliklə təsvir etməsi onun şəxsən Şəkidə bulunduğunu, hər şeyi öz gözləriylə gördüyünü təsdiqləyir. Bu üzdən də onu Şəkiyə daha çox ipək ticarətinin bağladığını söyləsək, bizcə, yanılmarıq. Daha da irəli gedərək deyə bilərik ki, M.Mirbağırzadənin İstanbula səfərlərinə Şəki ipəyinin Türkiyə bazarına çıxarılması məsələsi də təsir göstərə bilərdi.

M.Mirbağırzadəni Şəkiyə qohumluq münasibətlərinin bağladığını da (arvadı oradan ola bilərdi) düşünmək mümkündür.

Bu gümanların düz olub-olmamasını sübuta yetirmək çox çətindir, ancaq bir gerçəyə inanmaq çox asandır – o gerçək də budur ki, M.Mirbağırzadə Şəkinin tarixi haqqında həqiqətən olduqca dəyərli bir əsər yazmağı bacarıb!

MİRABBAS MİRBAĞIRZADƏ. ŞƏKİ QƏZASI.

Bu məqalə M.Mirbağırzadənin «Azərbaycan qəzaları» silsilə yazılarından üçüncüsüdür. «Maarif işçisi» jurnalının 1926-cı il oktyabr və noyabr saylarından (№№10, 11) götürmüşük.

Bu məqalə müəllifin Şəki tarixi haqqında verdiyi bilgini tamamlayır. Həm də indiyədək elmi ictimaiyyətin diqqətindən yayınmış bu dəyərli qaynaqdan heç olmasa bundan sonra istifadə edilsin deyə onu təkrar nəşr etməyi məqsədəuyğun saydıq.

ƏLƏŞRƏF KƏRİMOV/İSMAYILOV. ŞƏKİ KEÇMİŞDƏ VƏ İMDİ.

1928-də Şəkidə «Ə.İsmayılov» imzasıyla nəşr olunmuş bu əsəri Əlyazmalar İnstitutunda şöbə müdiri işlədiyimiz zaman – 14 oktyabr 1987-də Qəbələ rayonunun Vəndam kəndində bir evin damından tapmışıq.

İndiyədək Şəki tarixiylə bağlı yazılmış kitabların heç birində bu əsərə söykənilməyib; bu, onun nüsxələrinin əldə qalmadığını göstərir.

Bunu da bildirim ki, həmin əsər bir il öncə (1927-də) Şəkidə eyni adla, ancaq «Ə.Kərimov» imzasıyla nəşr edilib, belə ki, «Ə.Kərimov»un «Şəki keçmişdə və imdi» kitabını Sabir Əfəndiyevin şəxsi kitabxanasından götürərək yararlanan şəkili araşdırıcı Həbibulla Manaflı özünün dəyərli «Şəki üsyanı» kitabında (Bakı: Zaman, 2000) yazır: «Azərbaycanda Bakıdan sonra ikinci mətbəə Şəkidə fəaliyyətə başlamışdır. Həmin mətbəənin yaradıcısı şəkili sahibkar Həsən Mustafayev idi. 1911-ci ildə işə başlamış bu mətbəədə həmçinin Rəşid bəy Əfəndiyevin ''Saqqalın kəraməti'', Rəcəb Əfəndizadənin ''Türk qiraəti'', ''Əsgəri marşlar'' və digər əsərlər nəşr olunmuşdur»[134]. Ancaq bu göstərilən faktlar kitabın 1928-inci il nəşrində yoxdur; deməli, müəllif öz əsəri üzərində yenidən əl gəzdirərək bir il sonra ikinci dəfə nəşr etdirib.

Biz 1987-də əsəri ərəb qrafikasından çevirərək nəşrə hazırladıq, kitabın özünüsə bir sıra başqa əsərlərlə birgə M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Milli Kitabxanasına bağışladıq, çünki orada onun heç bir nüsxəsi yoxuydu.

Əsərin müəllifi haqqında uzun zaman tutarlı bilgi əldə edə bilmədik. Təkcə Qulam Məmmədlinin «İmzalar» kitabından (Bakı: Azərnəşr, 1977, s.45) öyrəndik ki, Ələşrəf İsmayılov 1925-1926-da «Şəki fəhləsi» qəzetində yazılarla çıxış edib. Ancaq onun kimliyini aydınlaşdıracaq yarım cümləlik belə işarəyə rast gəlmədik. Son vaxtlaradək əlimizdəki yeganə bəlgə 1922-də ərəb qrafikasında çap edilmiş və təsadüfən tapdığımız bu «Müraciətnamə»ydi:

«Nuxa qəzasında ərzaq vergisinə mübaşir üçlər heyəti[135] tərəfindən Azərbaycan İctimai Şura Cümhuriyyəti Komissarlar Şurasının kənd təsərrüfatından hökumət nəfinə alınacaq vergi haqqında qoyduğu qanuna görə, 1922 sənə məhsulatından Nuxu qəzasından bir desyatin yerdən ələ gələn taxıla üç putdan əskik olmamaq şərtiylə hökumət nəfinə vergi alınmalıdır.

Həmin vergi bostan, dirrik, bağ, çəltük, qoruq yerlərindən dəxi olacaqdır. Azərbaycan üçün bu ildə lazımi qədər taxıl olmalıdır ki, böyük hökumət fabrikalarında, zavodlarda işləyən fəhlələri, qırmızı ordu əsgərlərini, milisyaları, priyutlarda olan yetim balaları və acizləri və başqa idarədə qulluq edən məmurları təmin etmək. Hərgah ərzaq vergisi tamam yığılarsa fəhlə, əsgər və başqa qulluqçuların dolanması üçün hökumət də kağız pulu az miqdarda buraxacaqdır. Bunilə də fabrik şeyləri çoqalaraq, yəni təsərrüfat yüksəlməsiylə manatın da qiyməti yüksələcəkdir. Hərgah manatın qiyməti yüksələrsə vergidən və özünə lazım olan miqdarından artıq taxılı kəndli və mal sahibi bazarda öylə qiymətə sata bilər ki, əlinə gələn pula da istədigi təsərrüfat ehtiyacını alar. Əgər ərzaq vergisinə layiqincə əməl olunmasa və hökumətin ərzaq varlığı düzəlməsə o vəqt öz qulluqçularını dolandırmaq üçün hökumət çoq-çoq kağız pullar buraqub taxıl almalıdır. Bunilə də manatın qiyməti düşər, hər şeyin də qiyməti yüksələr. O vəqt kəndlilər satdıqları taxılın ələ gələn puluna bir şey ala bilməyəcəklər.

Nuxa qəzası kəndlilərinin vergi işini yüngülləşdirməkdən ötrü üçlər heyəti tərəfindən mərkəzi Azərbaycan Ərzaq Komissarlığına kəndlilərimizin fəqirliyini çəkdikləri ağırlığı yetişən zərərləri məlumat verib başqa yerlərə nisbətən verginin az alınmasına artıq dərəcə səy edilmişdir».

Sənədi Nuxa qəza Kommunist Firqəsinin məsul katibi Qulam Axundov, Xalq Ərzaq Komissarlığı vəkili Həsən Əbdürrəhmanov və ərzaq vergisi heyəti katibi: Qumanets’lə yanaşı Nuxa İcraiyyə Komitəsinin sədr vəkili Ələşrəf İsmayılov da imzalayıb. Bu sənəd Ə.İsmayılovun Şəkidə yeni qurulmuş hakimiyyətin fəallarından olmasından, şəhərin (rayonun) hakimiyyət nərdivanının yüksək pilləsində dayanmasından soraq verir.

Tanınmış Şəki ziyalılarından Hikmət Əbdülhəlimov’la[136] bu yaxınlarda söhbət etdiyimiz zaman bu fakt təsdiqləndi. Müəllifin adını eşidən kimi Hikmət müəllim Şəkidə hamının «İspalkom Ələşrəf» kimi tanıdığı bu şəxsin uzun müddət Şəki İcraiyyə Komitəsinin sədri işlədiyini dedi. Ağsaqqal professorumuz Şirməmməd Hüseynov da İspalkom Ələşrəfin Şəki camaatının xatirəsində özünəməxsus unudulmaz iz buraxdığını bildirdi. Ancaq istər H.Əbdülhəlimov, istərsə də prof. Ş.Hüseynov onunla bağlı tərcümeyi-hal səciyyəli heç nə deyə bilmədilər. Bundan sonra Azərbaycan MEA Şəki Regional Elm Mərkəzinin direktoru, professor Zəkəriyyə Əlizadə’yə müraciət etdik və bir neçə gündən sonra o, Ə.İsmayılovun əsl familiyasını (Kərimov), doğum və ölüm illərini (1888-1963) dəqiqləşdirdi və fotosunu Şəki muzeyindən götürərək bizə çatdırdı. (Bu yardımlarına görə hər üç alimimizə dərin təşəkkürümüzü bildiririk).

Artıq ipucu ələ keçirəndən sonra AR Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Mərkəzi Dövlət Arxivinə üz tutduq və Ələşrəf Kərimov/İsmayılov’un 2 şəxsi işini tapdıq[137]. Buradakı sənədlər (təbii ki, hamısı ruscadır) onun həyat və fəaliyyətini incəliyinədək izləməyə imkan verir.

Müxtəlif illərdə yazılmış tərcümeyi-hallardan aydın olur ki, Kərimov (eyni zamanda: İsmayılov; «İsmayılov» daha çox partiya fəaliyyətiylə bağlı sənədlərdə görünməkdədir) Ələşrəf İsmayıl oğlu 12 iyul 1888-də (bəzi sənədlərdə: 1892) Şəkinin Çay qırağı hissəsinin Gümburlar məhəlləsində doğulub. Atası İsmayıl Kərim oğlu, anası Səltənət Əli qızı’dır.

35 yaşındaykən – 1923-də yazılmış aşağıdakı sənəd onun ömür yolunu işıqlandıran ilk rəsmi qaynaqdır. Onu oxuyanda istər-istəməz bu nəticəyə gəlirsən: Ələşrəf İsmayılovun qılıncının dalı da, qabağı da kəsib və o kəsən başa sorğu-sual olmayıb. Gəlin sənədlə tanış olaq:

«ATTESTAT

Bu, Azəripək zavod idarəsinin müvəkkili, Nuxa şəhər vətəndaşı, 1888-də doğulmuş yol. Ələşrəf İsmayılova ondan ötrü verilib ki, Azərbaycanın sovetləşməsi günündən indiyədək yol. İsmayılov bu vəzifələrdə olub: Nuxa İnqilab Komitəsinin üzvü, İnqilab Komitəsi sədrinin müavini, Siyasi Büronun müdiri, [Nuxa] Qəza Milis İdarəsinin rəisi, Qəza İcraiyyə Komitəsi Daxili İşlər Şöbəsinin müdiri, Qəza İcraiyyə Komitəsi sədrinin müavini; həm də bu işlərlə yanaşı qəza partiya komitəsinin müxtəlif tapşırıqlarını yerinə yetirib, müxtəlif İstintaq Üçlüklərində və Fövqəladə Üçlüklərdə, eləcə də müxtəlif təsərrüfat komissiyalarında, kampaniyalarda və s.-də sədr kimi iştirak edib.

Onun – yol. İsmayılovun xidməti inqilabın coşğun çağında Nuxa qəzasında əksinqilabi ünsürlərlə və banditizmlə mübarizəyə yönəlib və bu işdə o, parlaq uğurlar qazanıb…

Deyilənləri AK(b)P Nuxa Qəza Komitəsi və Nuxa Qəza İcraiyyə Komitəsi imzalarla və möhür basmaqla təsdiqləyir.

Qəza [partiya] komitəsinin məsul katibi Rüstəmbəyli

Qəza [partiya] komitəsi təşkilat şöbəsinin müdiri İ.Tağıyev

Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri A.İsgəndərov

Qəza Həmkarlar bürosunun sədri Ömər Nəcməddin

Qəza İcraiyyə Komitəsinin katibi Abdullayev

28 iyul 1923, Nuxa şəh.»[138].

1933-də artıq Nuxa MTS-inin[139] direktoru Ələşrəf İsmayılov haqqında yazılmış başqa bir qısa partiya arayışından[140] aydınlaşır ki, onun qılıncı son on ildə də «korşalmayıb». Sənəddə deyilir:

«Türkdür. İctimai mənşəyi – fəhlə. 1920-ci ildən AK(b)P üzvü. Təhsili – aşağı – özü öyrənən. Qabaqlar bu vəzifələrdə işləyib: Nuxada Qəza İnqilab Komitəsi sədrinin müavini (21-22-ci illər), Siyasi Büro müavini (22-23), Qəza İcraiyyə Komitəsi sədrinin müavini və orada şöbə müdiri (23-24), Nuxada ipək üzrə zavod idarəsinin direktoru (24-25), Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri (25-28), Zaqatalada Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri (28-29), Lənkəranda Mahal İcraiyyə Komitəsinin sədri (29-30), Nuxada Mahal İcraiyyə Komitəsinin sədri (30-31), Nuxada Şəhər Sovetinin sədri (31-32), Azərbaycan İpəkçilik Trestinin direktoru (32-33), Nuxada rayon zavod idarəsinin direktoru (-33). Partiya cəzaları yoxdur. MTS direktoru 1933-ün noyabrında təsdiq edilib».

Bu iki sənəd arasındakı uyğunsuzluqların səbəbini aydınlaşdırmaq kimi cəncəl işdən yayınaraq xatırladım ki, Ə.Kərimov/İsmayılov 1922-nin dekabrında Moskvadakı Ümumfederasiya Sovetlər qurultayına nümayəndə göndərilmişdi.

Heç bir təhsil görməmiş savadsız şəxsi belə məsul vəzifələrə yüksəldən bir partiyaya Ələşrəf Kərimov/İsmayılov borclu qalmadı – o, Kommunist Partiyası və Sovet hökumətinin istisnasız olaraq bütün göstərişlərini xüsusi ehtirasla və canfəşanlıqla yerinə yetirdi. 22 noyabr 1955-də «Sov.İKP birinci katibi»[141] N.S.Xruşşova yazdığı şikayət ərizəsində özünün xidmətlərini sayaraq göstərir: «17 aprel 1930-da partiya və hökumət tərəfindən qolçomaq üsyanını yatırmaq və onun nəticələriylə mübarizə aparmaqçün təcili olaraq Nuxa qəzasına göndərildim. Üsyan bütünlüklə yatırıldı, nəticələri ləğv edildi və həyat normal axarına düşdü. Bundan sonra mən Bakı şəhərinə dəyişdirilərək Azərbaycan İpəkçilik Trestinin direktoru vəzifəsinə təyin edildim»[142]. Həmin ərizənin sonunda o, Xruşşova bir daha xatırladır: «Nuxa qəzasında 1930-uncu ildəki qolçomaq üsyanının yatırılması və ləğv edilməsində mənim xüsusi rolum olub. Mən həyatımı əsirgəməmişəm».

Sözügedən arxivdəki bir çox sənədlər də Ələşrəf Kərimov/İsmayılov’un yazdığını təsdiqləyərəq onun «çekist», «xalq düşmənlərinə qarşı barışmaz», Şəkidə «banditlərin məhv edilməsində mübariz»… olduğunu göstərir. Bu yazılanların sadəcə açımı belədir ki, Şəkidə bütöv nəsillər və ailələr Ələşrəf Kərimov/İsmayılovun sadalanan keyfiyyətləri sayəsində amansızlıqla məhv edilib. Bu üzdən Şəki camaatı, yumşaq desək, onu sevməyib.

Şəki üsyanının tarixi və mahiyyəti haqqında danışmaqdan yan keçərək (Həbibulla Manaflının çox dəyərli «Şəki üsyanı» əsərində bu haqda yetərincə bilgi verilir) təkcə bunu göstərim ki, Azərbaycanın 8 rayonunu əhatə edən, mərkəzi Baş Göynük kəndi və başçısı Baş Şabalıdlı böyük ruhani Molla Mustafa Şeyxzadə olan, 1930-un 12 aprel gecəsi alovlanan və böyük hərbi qüvvə yeridilməklə mayın 12-sində yatırılan (ancaq qaçaq hərəkatı şəklində 1947-yədək davam edən) Şəki üsyanında bir ayda ən azı 180 nəfər məhv edilib, 150 nəfər yaralanıb. «Kütləvi həbslər zamanı ağına-bozuna baxmadan 865 nəfər tutulub saxlanılmış, onlardan 226 nəfərinə üsyan iştirakçısı kimi ittiham irəli sürülmüşdür»[143]. Üsyanı yatıran – kommunistlərin diliylə desək, «banditlərə qarşı mübarizə aparan» hökumət adamlarının «törətdiyi cinayətlərin sayı-hesabı olmamışdır. Məhz onların göstərişi ilə hətta üsyanda iştirakı şübhə doğuran, haqsız təqiblərdən qorxaraq gizlənən insanların evləri yandırılır, ailə üzvləri həbs edilərək zindanlara atılırdı. Bu cəlladlar adamlara qəbirə bənzər çalalar qazdırır, sonra isə onları elə oradaca güllələtdirirdilər»[144]. «Qaçağa yardım etmək» adıyla həbs edilənlər içərisində xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin atası Mahmud ağa da vardı[145]. 17 apreldən «qolçomaq üsyanını yatırmaq»da fəal iştirak edən Ələşrəf Kərimovun Xruşşova məktubda dönə-dönə xatırlatdığı «xüsusi rol», bax, bu cinayətlərdə iştirakdan ibarətdir.

Şəki ağsaqqallarından biri bu yaxınlarda bizə belə bir əhvalat danışdı. Bir dəfə məclisdə İspalkom Ələşrəf özünün düz işlədiyini söyləyir, indiki raykom və «ispalkom»lardan şikayətlənərək deyirdi ki, onlar bir-iki il işləməmiş özlərinə ev, imarət tikirlər, ancaq mən neçə illər iri vəzifələrdə oldumsa da ev tikmədim. Bu vaxt məclisdəki Baxşəli əfəndi (Şəki muzeyinin direktoru işləyib; İspalkom Ələşrəfin əliylə repressiyaya uğrayanlardan biri də o olub) dözməyərək yerindən dedi ki, ay Ələşrəf, sənin ev yıxmaqdan heç vaxtın qalıb ki, ev də tikəydin?!.

Bəllidir ki, Kommunist Partiyası və Sovet hakimiyyəti öncə düşmənlərini çekistlərin və «mübariz kommunistlər»in əliylə məhv etdi, sonra da məhv edənlərin özünü aradan götürdü. Bu «ənənə» Ələşrəf Kərimovdan da yan ötmədi. Onu 3 avqust 1937-də «xalq düşməni» kimi həbs edərək partiyadan da qovdular. İndiyədək başqalarına etdiyini indi onun öz başına gətirdilər – zindanda 2 il yarım sürən istintaqda çoxlu işgəncələr çəkdi. Ancaq hansı möcüzə sayəsindəsə sağ qaldı – 9 fevral 1940-da cəmisi 3 il iş alaraq 3 avqust 1940-da həbsdən buraxıldı.

Bundan sonra partiyaya bərpa olunmaq və görünür, yenə mühüm vəzifələr tutmaqçün uzun illər boyu inadlı mübarizə aparan Ələşrəf Kərimov Şəkidə kommunal təsərrüfat idarəsində təmir kontorunun direktorundan böyük vəzifəyə yüksələ bilmədi.

Düzünə qalsa, bu tərcümeyi-halı çox da geniş verməyə həvəsimiz yoxdu, ancaq düşündük ki, bunun özü də həm Şəkinin, həm də ümumən xalqımızın tarixinin ağrılı-acılı bir parçasıdır və bu ömürdən də ibrət götürməliyik.

«Ə.İsmayılov» imzasıyla buraxılmış «Şəki keçmişdə və imdi» kitabının özünə gəlincə, tarixçilik prinsipləri gözlənilməyən (hadisələrin hamısı mücərrəd «keçmiş»də və «indi» baş verir) bu əsəri kommunistlərin tarix kitablarını məhz kimlərə yazdıraraq tarix elmini necə siyasiləşdirdiklərini, bolşevik müəlliflərin milli tarixi nihilistcəsinə necə saxtalaşdırdıqlarını, kommunist təbliğatının 70 il boyunca öz siyasi düşmən və rəqiblərinə qarşı necə amansız və qəddar yalan-böhtan sistemindən yararlandığını əyani şəkildə göstərmək baxımından bu nəşrə salmağı faydalı saydıq.

MADDEYİ-TARİXLƏR.

Bu maddeyi-tarixləri 4 noyabr 1979-da tərtib etmişik.

Öncə Kərim ağa Fatehin «Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi»nə qoşmaqçün hazırladığımız həmin maddeyi-tarixlərin əlinizdə tutduğunuz bu kitabdakı bütün qaynaqlarla da bağlılığını görərək onları kitabın sonunda verməyi faydalı saydıq. Maddeyi-tarixlər qaynaqlardakı bir çox adamlar, hadisələr haqqında daha dolğun təsəvvür yaradır, Şəkinin və Şəki qəzasının keçmişi haqqında geniş bilgi verir.

Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan beş farsca qaynaqdan götürdüyümüz bu 95 maddeyi-tarixin heç birinin yazarı, yazılma tarixi göstərilməyib.

Maddeyi-tarixlərin qaynaqları bunlardır:

1. Fr.1294/7379 şifrəli bir vərəqlik əlyazmadır. Adı «Tarixnamə» göstərilib. Çox səliqəli xətlə, savadlı yazılıb. Kağızının köhnəliyinə görə, qalan 4 qaynaqdan qədim olduğu bilinir. 38 maddeyi-tarix var.

2. Fr.1318/7464 şifrəli bir vərəqlik əlyazmadır. Üstündə «maddeyi-tarixlər» sözü yazılıb (bizcə, bu sözləri Böyük Salman Mümtaz yazıb, xətt onunkuna bənzəyir). 54 maddeyi-tarix var.

3. Yenə həmin şifrəli bir vərəqli əlyazmadır. Üstündə heç bir qeyd yoxdur. Xətti səliqəsizdir. 50 maddeyi-tarix var.

Bu vərəqdəki məlumatlarla 1 və 2-ci qaynaqlarda da üzləşirik, buna görə də müəllifin onlardan yararlandığını düşünürük. Ancaq buradakı bəzi tarixlər ay və gününədək göstərildiyindən onları daha doğru sayırıq.

4. Yenə həmin şifrəli, 1242 (1826/27)-ci ildə verilmiş şəhadətnamənin boş qalan 4-üncü səhifəsində səliqəsiz şəkildə yazılmış çoxlu maddeyi-tarixdən ibarəydir. Bu maddeyi-tarixlərdən bir çoxu ciddi önəm daşımadığından onlardan yalnız ən gərəklilərini götürdük. Tarixləri Hacı Çələbi əfəndi’nin yaxın adamı yazıb.

Fr.1318/7464 şifrəli bu üç əlyazmanı (2, 3, 4-üncü qaynaqlar) Respublika Əlyazmalar Fonduna (indiki Əlyazmalar İnstitutuna) kimsə vaxtilə bir yerdə verib. Bu üzdən onların müəllifinin ya eyni adam, ya da yaxın qohumlar olduğunu düşünürük.

5. Həbib Səmədzadə’nin arxivində olmuş Şəki və Şirvan tarixinə aid B-589/10505 şifrəli əlyazmanın 47-49-uncu vərəqlərində yazılmış 60 maddeyi-tarixdən ibarətdir. Burada bəzi tarixlərin qarşısında türkcəmizdə şerlər də verilib. Bu qaynaq ilk dördündən daha inandırıcıdır.

Maddeyi-tarixləri, orijinallardan fərqli olaraq, burada tarixi ardıcıllıqla düzərək nömrələmişik. Cümlələri, demək olar ki, qısaltmamışıq. Mətnə artırdığımız sözləri düz mötərizə [] içərisində vermişik.

Hər maddeyi-tarixdən sonra onun qaynaqlar üzrə tarixi göstərilib, çünki qaynaqlarda göstərilən tarixlər bəzən bir-birinə düz gəlmir. 1,2,3,4,5 rəqəmləri qaynağın nömrəsini, onların ətəyindəki (indeksdəki) rəqəmlərsə maddeyi-tarixin göstərilən qaynaqda neçənci olduğunu bildirir. Məsələn, 3₄₂ göstərir ki, bu maddeyi-tarix 3-üncü qaynaqda 42-ci yerdədir. (4-üncü qaynaqdakı maddeyi-tarixlər çox dağınıq olduğundan onlarda sıra nömrəsi göstərməmişik).

Hicri ay (qəməri) tarixlərin mötərizədə miladi tarixlə qarşılığını biz müəyyənləşdirmişik (ərəblərin yaratdığı elektron proqramla). Bəllidir ki, hər bir miladi il hicri qəmərinin iki ilinə düşür. Bu illərdən birini düzgün tapmaqçün hicri qəməri ilinin ayını (bəzən də gününü) bilmək gərəkdir. Ay bəlli olmadıqda miladinin iki ilini göstərmişik (bəzi bəlli tarixləri çıxmaqla).

Maddeyi-tarixlərin hamısını farscadan türkcəmizə çevirmişik.

Çıxarışlar, bütün ətək yazıları, qeydlər bizimdir.

ARTIRMALAR.

Bu kitaba artırdığımız şerlər də Şəki tarixinin ədəbiyyatımızdakı bədii salnaməsidir, buna görə də onları tarixi-bədii qaynaqlar kimi dəyərləndirərək burada verməyi gərəkli bildik. Bizcə, onlar tarixi mənbələri daha incəliklə mənimsəyə yardımçı olacaq. Götürüldüyü yer hər şerin sonunda göstərilib. İndiyədək nəşr olunmuş şerlərdə yol verilən yanlışlıqları orijinallara dayanaraq düzəltməyə çalışmışıq.

***

Bu kitabın işıq üzü görməsinin səbəbkarlarına – Şəki Regional Elm Mərkəzinin direktoru, professor Zəkəriyyə Əlizadə’yə, naşir, Şəki Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Nazim İbrahimov’a, əlyazmaların nəşrə hazırlanması prosesində bizə əlindən gələn yardımda bulunmuş Hikmət Əbdülhəlimov, Oğuztoğrul Tahirli, Məzahir Cəmilli və İsmayıl Calallı’ya, eləcə də araşdırmalar zamanı işləməyimizə hər cür şərait yaratmış AR Dövlət Arxivi, AR Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Mərkəzi Dövlət Arxivi, AR Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi Arxivi, AR Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Arxivi, AR MEA Əlyazmalar İnstitutu, AR Milli Kitabxanası müdir və əməkdaşlarına sonsuz minnətdarlığımızı bildiririk. Uca Tanrı hamısını Öz pənahında saxlasın! Amin!

21 mart 2005.

QAYNAQLAR

Mustafa ağa ŞUXİ. Kərim ağa Fatehin tərcümeyi-halı (Seçmə parçalar)[146]

Fi mahi-… səneyi-islamiyyə 1274 tarixdə[147] bəndeyi-fərzəndi-məhcuru[148] azimi-dərgahi-gərduni-bargahi-Rusiyyə olduqda[149] … [atam] həddən ziyadə məhzun və qəmi-ələmi-fəraq ilə şikəst və məğmun olub zəbani-gövhərnisar ilə neçə nəsayehi-axirəvi və dünyəvi bəndələrinə[150] təkidən əmr edib buyurdular ki, mən səni dübarə görməyəcəyəm və səndən sonra heç bir karbar ilə məşğul ola bilməyəcəyəm…

Nəhayət, tarixi-zükurda şəhri-Nuxudan azim olub… ol gündə ictimai-kəsrəti-əhli-əyan və xanani-vilayət hüzurunda cəm ikən xah-naxah izniylə vidalaşıb azimi-sövbi-məqsəd oldum. Mənim əzmimdən sonra gələn məktublardan məfhum olunurdu ki, dərdi-fəraqdan… qayətdə pərişan və təlxtər olub...

Nəhayət, bəndənin əzmi-səfərindən sonra tarixi-islamiyyə 1275-[də][151] dübarə çərxi-vajgun bu fərağilə bərtəsəlli olmayıb fəraqi-əzim və hicrani-pursovlətü bim ki külli-nəfsə çeşidə etdirəcək, araya salıb mütəbəqqeyi-mütəzaid naxoşluqdan vəfati-vilayəti-məmatları vaqe təğyiri-ruhi-pürfütuhları sarayi-fənadan pərvazi-darül-mülki-bəqayi-rövzeyi-rizvanə məqam etdikləri… əsərin cənabi-qazi Əbdürrəhman ağa həzrətlərinin məktubundan… məzmunu məfhum olduqda… hicran didəni tarmar və dideyi- intizari-həsrətkeşi giryanü zar-zar etməyin təqrirü təhriri mümkün deyil.

Əl-mühərrirətül-həqir Şuxi. Qəzəli-türki dər vəfati-pədər. Qofte dər Peterburq[152].

Alışdı atəşə çün tur gördügün Şuxi,

Tutuşdu qəmlərə məsrur gördügün Şuxi.

Xumarlandı baxunabə, çəkər çeşmi

Şərabi-zövqilə məxmur gördügün Şuxi.

Yetirdi guşinə gərdun nəvayi-suzü güdaz,

Süruri-eyş ilə pürşur gördügün Şuxi.

Söküldü xaneyi-cismi həvayi-firqətdən,

Binayi-şövq ilə məmur gördügün Şuxi.

Fəna da vermədi fürsət fələk vüsalə yetə,

Bəqayə qaldı çü məhcur gördügün Şuxi.

Bu bari-ğəmlərə tab etməyib giryan gözləri,

Yıxıldı nər kimi pürzur gördügün Şuxi.

Sərvəri-şəmi sönüpdür diyari-qürbətdə,

Düşüpdü zülmətə binur gördügün Şuxi.

(Bundan sonra Mustafa ağa bildirir ki, atası vəfat edəndə qürbətdən heç bir əl yetirə bilmədiyinə görə özünə təskinlik üçün, atasının borcundan çıxmaqdan ötrü onun tərcümeyi-halını başdan-ayağa yazmağı özünə vəzifə bilib).

…İzhar və bəyan ola ki, pədəri-valagövhər Kərim ağa ibn Fətəli xan rizvanməkanü talibullah[ın] dürüst tarixi müəyyən deyil. Bir parə əhvalat-əxbaratdan məlum və məfhum olur ki, kətmi-ədəmdən səhrayi-vücudə təşrif gətirib təvəllüd etməkləri olub səneyi-islamiyyə 1202 tarixdə[153] Şəki ölkəsində. Silsileyi-bərgüzideyi-xəvanini-əzamdan[154] olub, pədəri-valaməqamları[155] mərhum Fətəli xan ibn Hüseyn xan bəylərbəyiyi-Şəki və Şirvan ibn Həsən ağa ibn Hacı Çələbi xan mərhum, madəri-mehribanları[156] Xurşid xanım əsl-əl-Qübbə[157] əvvəl Hacı Əbdülqadir xan ibn Hacı Çələbi xana təzvic olub[158], bəd[159] Fətəli xan mərhuma. Nəhayətdə aqilə və kamilə olmağı məşhur və mübərhəndir.

Pərvəriş tapıb qələdə hərəmi-xəvanində. Pədəri-valaməqamlarının hüzurunda təlimi-məktəb olub, xirdəsalə vəqtində qələdə məktəbi-xəvanində[160] Molla Veyis nam molladan və bədha xəvanin mirzələrindən məşqi-xətt edib…

Özündən başqa heç bir bəradər-həmşirəsi[161] olmayıb.

On yeddi sinninə qədər[162] olub atasının hüzurunda təlim-tərbiyət ilə məşğul. Atası Fətəli xanın əvaili-xanlıq hökumətində[163] Şirvan xanı Mustafa xan xahiş etməyə binaən (oğlun göndərsin mənim yanıma, övladım yoxdur, bir qədər vəqt yanımda qalmağa), o halda Mustafa xan xanlar mabeynində yuxarı əlli olmağa görə, Fətəli xanın da əvaili-hökuməti və iki qardaşları: Məhəmmədhəsən xan və Səlim xan Mustafa xanın indində[164] olmağa binaən, dostluqları istehkamı üçün göndərib Mustafa xanın yanına. Səneyi-islamiyyə 1219 tarixdə fi ibtidayi-mahi-zilqədə[165] azimi-şəhri-Şəmaxı olub[166]. Xani-məzkur Mustafa xan nəhayətdə ehtiram ilə qəbul və məhəbbət edib və ziyadə izzətlə öz nəzərində tərbiyət ilə saxlayıb.

…Vilayəti-Şirvan mabeynində və mərhum Mustafa xanın axiri-ömrünə qədər bir-birinə irsal-mərsulu və əkabiri-şəhri-Şəmaxı ilə bədəsturi-irsal… olub, nəhayət mərtəbə sevgili olub əhaliyi-Şirvan arasında.

Bu münval ilə yeddi il qalıb Şirvanda, sonra mərhum atasının xahişinə görə Mustafa xan təzim ilə azim edib atası hüzuruna. Şəkiyə gəlib, Şəki ölkəsi dövləti-Rusiyyə təhti-itaətinə daxil olub və Xoylu Cəfərqulu xan Şəkidə rus tərəfindən hökumətdə olan əsnada tarixi-islamiyyə 1226 tarixdə[167] igirmi dört sinnində olub Şəkidə atasının hüzurunda. Ol əsnalar öz nəsillərində hökumət olmayıb. Olub Şəkidə öz atasının hüzurunda qələdən kənar, Yuxarıbaş məhəlləsində…

Atasının vəfatından sonra… təzvic edib bizim validəmizi ki, mollazadələrdən bir səbiyyə olub, nəhayətdə ədəb-həyada məşhur olmağa binaən öz xidmətkarlığı üçün. Bundan övladi-zükur təvəllüd edib ünasdan maəda[168] yeddi nəfər: Abbasqulu, Məhəmməd, Əbdülhəmid, Mustafa[169], Əhməd, İsmayıl və Cəfər. Və bəd… təzvici-tənkih edib öz əmizadəsi Tutu ağa Məhəmmədhəsən xan səbiyyəsini ki, əqdəm Xoylu İsmayıl xanın hərəmi olmuş ola. Az vəqtdə mabeynlərində nifaq ittifaq olmağa binaən vaqeyi-təlaq olub. Bədə əvaxiri-ömri-şərifində öz qarabaşlarından birini təzvic edib, bundan övladi-zükur təvəllüd edib üç nəfər: Əbdüləziz, Əbdüssəməd və Məhəmməd ki, cümlə övladi-zükuru olub on nəfər. Bunlardan beş nəfərləri öz əyyami-həyati-babərəkatında[170] vəfat ediblər; namları: Abbasqulu, Məhəmməd, Əhməd, Əbdüləziz, Əbdüssəməd…

(Bundan sonra İbrahim bəy Talış’ın və Pur Pələng’in[171] qəzəlləri verilib).

Bədha məlum ola ki, səneyi-islamiyyə 1258 tarixdə[172] Nuxu bazarı sərapa yanıp və böyük Cümə məscidi və minarə və ətrafda olan cümlə evlər müstəğrəqi-atəşsuzan olup üç saətin ərzi-tulunda bir vaqiəyi-öylə ki, vəsfi mümkün olmaya. Bu suzişdən[173] sonra həzrəti-xüldi-aşiyan təmirata iqdam edip, bazarda suzan olan[174] özünə məxsus dükanlardan otuz baba qədər dükan daş-kirəclə və böyük Cümə məscidini təmirə iqdam edip öz babası mərhum Hüseyn xani-büzürgün[175] binası olmağa görə və minarənin başın və pilləkanların və əlavə təxrib olan yerlərin və məscidin dəruni yerini bir parənin. İtmam etməyə qüvveyi-ömri-şərifi vəfa etməyip.

(Bundan sonra qazi Abdulla əfəndi Ərəşi’nin bu hadisəyə həsr etdiyi şeri və mərhum Hacı [Mücrüm] Kərim əfəndi Vardani’nin biri türkcə, biri farsca olmaqla iki qəzəli verilib.

Daha sonra bildirilir ki, Kərim ağanın yaxşı əl işləri olub, ağacda oymalar açaraq nəqqaşkarlıq edib, ağacdan bıçaqla qaşıq oyub).

Xəlq əhlindən bir kəsin haqqında sərasər əyyami-ömri-şərifində bica yerə bir zülmü xəyanət, dilazarlıq qövlən və felən sadir olmayıb.

(Bundan sonra göstərir ki, namazını heç vaxt keçirməyib. Hətta imperator Nikolay Romanov Tiflisə gələndə[176] qarşılayanlar içərisində Kərim ağa da olub və onun bu vaxt namaz qılmağı el içində məşhur bir əhvalata çevrilib).

…Əhaliyi-şəhri-məzburun[177] cənabi-şahənşahə ziyafəti halında ol məclisdə cümlə ətraf-əknafdan xəvanin və üləmayi-əzam[178] cəm ikən axşam namazının vəqti gəldikdə üləmadan da bir kəs rəfaqət edəməyib, tənha ol məclisdən çıxıb bir kənarda namazı əda edip.

(Bundan sonra: Kərim ağanın şairlərə münasibəti yaxşı olduğundan onu da şairlər tərif edib. Haqqında Mustafa ağa Qazaqi’nin türkcə bir, Göynüklü Şikəst Əhməd əfəndi’ninsə farsca iki qəzəli verilib.

Əlyazmanın 19-20-ci səhifələrində Kərim ağanın şəxsi keyfiyyətlərindən danışılır).

Qafqaziyyə sərdarlarının[179] hansıyla mülaqatı ittifaq olup isə[180] nəhayətdə ehtiramın gözləyip və… hər çi ki təvəqqe ittifaq düşüp isə dərhal [sərdarların] hüzurlarında məqbul olub.

(Bildirilir ki, «ministr» Çernixov Şəkiyə gələndə onunla yaxınlıq edib).

…Ələlxüsus sərdari-valatəbar ğenaral Yarmolof[181] hüzurunda nəhayətdə sevgili olması məşhur[dur]. Və bədə ğenaral felt-marşal qnyaz Pasqeviç[182] hüzurunda neçə işləri ittifaq düşüp isə qayətdə ehtiram ilə məqbul buyurub. Və ğenaral felt-marşal nametniq[183] qnyaz Varonsov[184] ğayətdə ehtiram ilə neçə təvəqqe ittifaq olup isə bilatəxir əncamına əmr buyurup…

Qubernatorlar cümləsi dostluğunu bərgüzidə edip, hər biri həmişə şəhərə[185] gəldikləri əsnada vizitlə qulluğuna gəliplər. Ələlxüsus ki, nəhayət sevgili olup ğenaral baron Varangel[186] indində. Və uyezdni naçarliklər ğayətdə ehtiramını bərdaşt etmək ilə özlərinə havadar hesab ediplər…

Kərim ağa FATEH. Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi[187]

Buyurmuşdunuz ki, Şəki vilayəti’ndə olan bir para xan və xanzadələrin əslü nəcabətin və bir para vaqeat böyük əhvallardan teyişib, həqiqət edib, doğruluq ilə yazıb hüzurunuza izhar edək. Mən də böyük, köhnə adamlardan teyişib və həqiqət edib, bir para xan və xanzadələrin əslü nəcabətin və bir para da böyük vaqeatlardan doğruluq ilə yazıb zeyldə[188] yazılan qərar üzrə hüzurunuza izhar elədim.

Belə dedilər ki, Nuxu’da bir keşiş var imiş, amma nə tarixdə olmağı məlum degildir, adını Qara keşiş[189] deyərlərmiş; Nuxuda böyük imiş. Və bir keşiş də Kiş qəryəsində böyük imiş[190]. Qara keşiş Kişdəki keşişin qızını [oğluna] istər ki, ala. Kişdəki keşiş deyər ki, mənim qızım ağ su ilə pərvəriş tapıbdır, qara su olan yerə qızımı vermərəm.

Sonra Qara keşiş deyər ki, Kiş çayından bir arx mən də evimin yanına gətirərəm. Kişdəki keşiş deyər ki, suyu gətir, sonra qızımı oğluna verim. Qara keşiş ağ sudan bir arx gətirir. Sonra [Kişdəki keşiş] qızını bunun oğluna verir.

Və Qara keşişin oğlunun adı Candar’dır. Və Candar bir neçə vaxtdan sonra müsəlman olub, adına Əlican deyibdirlər.

Və Əlicanın oğlu Qutul xan’dır. Qutul xanı İran padşahının biri Şəkidə xan edibdir.

Qutul xanın oğlunun adı Şəki xan’dır.

Və Şəki xanın oğlunun adı Həsən sultan’dır. Nəhayət[191], Həsən sultanın qəziyyəsini «Aləmara» [192] adlı bir tarix kitabı var, o kitabda böylə yazıbdır ki, Həsən sultan Səfəviyyə şahı Şah İsmayıl’a qulluq elərdi. Gürcüstan valisinin gücü və qüdrəti çoq idi, amma şaha qulluq eləmək səbəbiylə (Həsən sultana) [gücü] çatmaz idi.

Şah İsmayıl ölən ildə[193] Gürcüstan valisi Əlvənd xan[194] qoşun götürüb gəlib. Və Həsən sultan da qoşun ilə onun qabağına gedib, dava elədilər. Davada Həsən sultan öldü.

Sonra Şəki vilayətinin böyükləri Həsən sultanın oğlu Dərviş Məhəmməd xan’ı özlərinə hakim elədilər.

Və Şah İsmayıl öləndən sonra oğlu Şah Təhmasib İranda[195] şah oldu. Dərviş Məhəmməd xan, atası kibi, şaha qulluq eləmədi. Şirvan vilayətinə şahın qoşunu gəlib dava edəndə Dərviş Məhəmməd xan da qoşun götürüb (gedib), Şirvanda qızılbaş qoşununa şəbxun edibdirmiş. Bu qəziyyəni də Şah Təhmasibə Şirvandakı qoşunun böyükləri məlum elədi. Şah Təhmasib tarixi-islamiyyə 958-də olanda[196] qoşun ilə gəlib Ərəş mahalı’na düşdü. Şah Ərəşə gələndə o ətrafda olan hakimlər ehtiyat elədilər.

Əlvənd xan – valiyi-Gürcüstan Ərəşdə şahın hüzuruna[197] gəlib itaət elədi (və) şah da ona xələt verdi və nəvaziş elədi. Şah Dərviş Məhəmməd xana da adam və fərman göndərdi ki, gəl, sən də qulluq elə, özünü xarab eləmə, padşahın sənə şəfqəti çox olur. Dərviş Məhəmməd xan və Şəkinin böyükləri yerlərinin möhkəmliginə məğrur olub qəbul eləmədilər.

Və Şəki vilayətinin sərkərdələri bəzisi Kiş qalasını bərkidib onda durdular. Və Dərviş Məhəmməd xan özü bir para böyüklər ilə Gələsən və görəsən qalasına getdilər. Gələsən və görəsən qalası çox hündür və bərk olmağına görə heç kim onu ala bilməmişdi. Və bir para adamlar da Alburz[198] dağı – ki, Qafqazdır – [gedib] onun ətəklərində sığnaq elədilər.

Şah Təhmasib bu işdən çox acıqlanıb qızılbaş xanlarının bir parasın Kiş qalasını almağa müqərrər buyurdu və bir para xanları Əlvənd xan ilə belə[199] Gələsən və görəsən qalasının üstə[200] göndərdi və bir para xanları Alburz[201] ətəgində olan sığnaq üstə göndərdi.

Kiş qalası’na gedən xanlar qalaya top və tüfəng urdular. Qala əhli gördülər ki, qala xarab olur, qalanın açarın[202] özləriylə gətirib padşahın hüzuruna gəldilər. Padşahın bunlara[203] şəfqəti oldu və xələt verdi. Sonra padşah buyurdu, Kiş qalasını söküb xarab elədilər (və) padşah özü də qoşun ilə belə sığnaq tərəfinə hərəkət elədi. Sığnaq əhli padşahın gəlməgini və Kiş qalasının xarab olmağını görüb dəstə-dəstə, fövc-fövc[204] padşahın hüzuruna gəlib əczi-izhar elədilər.

Və Dərviş Məhəmməd xan bu adamların getməgin və özləri yalquz qalmağın görüb peşiman olub, bir gecə dört yüz adam götürüb Gələsən və görəsən’dən çıxdı ki, qaça gedə. Bir para xanlar – ki, Əlvənd xan ilə belə o həvalədə durmuşdular – Dərviş Məhəmməd xanın getməgin qoşun əhli bilib bunları qovupdurlar[205]. Bir az yol getməmiş bulara çatıb dava elədilər.

Dərviş Məhəmməd xanın çox adamları ölüb. Dərviş Məhəmməd xan özü Şamlı Çərandab sultan’ın nökəri Kosa Pirqulu adlı adam ilə bərabər gəlib dava elədilər. Kosa Pirqulu buna artuq gəlib, başın kəsib padşahın hüzuruna gətirdi. Padşah buna çoxlu pul və xələt verdi və Şəki vilayətini zəbt elədi.

Bu yerədək[206] «Aləmara» kitabında yazıbdır[207].

Dərviş Məhəmməd xanın oğlu Bağı bəg uşaq qalıpdır.

Dərviş Məhəmməd xan öləndən sonra Şəki vilayətindən bir Hüseyncan adlı bir rəşid kimsə şaha qulluq edərmiş. Şah Təhmasib onu Şəki mahalında fərman verib məlik edib, Məlik Hüseyncan deyibdirlər.

(Və) [şahlar] dəxi Şəki vilayətində xan qayırmayıb.

Və Məlik Hüseyncanın oğlu Məlik Ziyaəddin yüzbaşı, onun oğlu Məlik Qaim[208] yüzbaşı, onun oğlu Məlik Əhməd xan’dır. Bir neçə arxa Şəki vilayətində[209] bunlar məliklik edibdirlər. Bulara Əkis Məlikli deyərlər.

Məlik Əhməd xan öləndən sonra uşaqları qalıb. Səfəviyyə padşahının biri adam göndəribdir ki, Şəki vilayətinin[210] neçə ilinin dəxlin[211] onun övladından alun. Mühəssil[212] gəlib bunların özlərin və övrətlərin dögüb, təmamən malların alıb və məlikliklərin[213] kəsib, bir özgə nəsildən bir məlik Şəki vilayətinə[214] fərman verib məlik edibdir. Onun adı Məlik Hüseynqulu’dur[215]. Bunlar da iki-üç arxa məliklik eləyibdir[216]. Biri Məlik Əlimərdan’dır[217] və biri də Məlik Nəcəf’dir[218] (ki), Nadir şah əyyamı[219] məlikdir.

Və Bağı bəg ki, Dərviş Məhəmməd xanın oğluydu[220], onda bəglik olmayıb və onun oğlu Əlican’dır, onun oğlu Əsgər’dir və Əsgərin oğlu Allahverdi və onun oğlu Əlican və Əlicanın iki oğlu olub: biri Qurban və biri Əhməd. Qurbanın oğlu Hacı Çələbi və Əhmədin oğlu Hacı Şıxəli.

Hacı Çələbi(nin) Məlik Nəcəf məlik olanda Şəkidə el arasında abrusu və dövləti[221] var imiş. Hacı Şıxəlinin[222] də dövləti var imiş. Nəhayət[223], Hacı Çələbinin sikkəsi və rəşadəti ondan artuq imiş. Məlik Nəcəf padşahdan və özündən qulluq olanda sünni əhlinə çox həvalə elərmiş və sünni əhlini çox incidərmiş. Sünni (əhli) onun əlindən[224] təngə gəlib Nadir şaha ərz eləyərlər ki, məlik qızılbaş olmaq səbəbiylə bizi çox incidər. Qulluq və biyar[225] olanda qızılbaş əhliynən bizə çox təvafüt[226] qoyur, bizləri xarab eləyibdir. Padşahın rəiyyəti varuq; Allah xatirinə, bizə bir çarə elə.

Nadir şah[227] bunlara buyurubdur ki, siz sünni əhlindən bir yaxşı adam özünüz qəbul eləyin, qayırın sünni əhlindən vəkil, mənim yanıma gəlsin. Ona fərman verib mən də vəkil elərəm ki, məlik onsuz bir iş duta bilməsin. Sünni əhli şahın əmrinə görə məşvərət edərlər ki, Hacı Çələbi’nin ata və babalarında böyüklük var (və) özü də rəşid və işbilən adamdır, bunu vəkil eləyək. O vaxt Hacı Çələbi də həccə getməmiş imiş, adına Çələbi deyərlərmiş. Xalq bunu vəkil edib Nadir şahın hüzuruna göndərərlər. Şah buna fərman verib Şəki vilayətinə[228] vəkil elər ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin.

Fərman alıb Şəkiyə gəlib, adına Vəkil Çələbi deyibdirlər. Məlik Nəcəfi qoymaz imiş ki, sünni əhlini bica[229] yerə incitsin. Məlik Nəcəf bundan[230] yürəgində ədavətli olub bəhanə axtarırmış ki, bunu şahın yanında sahibi-təqsir eləsin. Neçə vaxt bundan keçəndən sonra məlik şah hüzuruna[231] gedər (şah da İrani-xarabda[232] imiş), şaha ərz elər ki, Çələbi məni qoymayır ki, şahın qulluğunu rəiyyətə buyuram. Şahın qulluğu dutulmayır[233], nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur.

Şah qəzəbnak olub Çələbini[234] istər. Çələbi şahın qulluğuna gedər. Şaha bunun gəlməkligi[235] məlum olur, hüzura istər. Məlik də hüzurda var imiş. Şah Çələbiyə acıqlanıb ki, mənim qulluğumu nə üçün qoymayırsan əmələ gələ? Bunu öldürün! Çələbinin boğazına kəndir salın![236]

Bu halda [Çələbi] kəndir boğazında ərz elər ki, başına dönüm, mənim təqsirim nədir? Bica[237] yerə məni öldürürsünüz[238].

Şah buyurur ki, məlik deyər: «Çələbi qoymayır ki, şahın qulluğu əmələ gələ».

Çələbi ərz elər ki, sənə fəda olum, məsələn, şahdan bir qulluq gəlsə məlik dörd-beş qulluq da onun üstə qoyub rəiyyətə həvalə edər. Mən deyərəm ki, şah məni vəkil edibdir, razı olmanam ki, şahın rəiyyətini əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz elər. Rəiyyət padşahın ixtiyarındadır.

Məlik bu sözdən çoq qorqub. Şah məlikə çoq qəzəbnak olub, Çələbini[239] mürəxxəs eləyib əvvəlkindən[240] artuq hökm verib. Çələbi şahın hüzurundan çıxıb, fərmanın alıb Şəkiyə gəlir. Və [Nadir şah] məliki də çox sögüb Şəkiyə göndərir.

Şah gecə fikir eləyib öz üməralarına[241] buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoqdur ki, nəfəs çəkə. Şəkili Çələbi nə cürət sahibi var imiş ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri bənə elədi, heç sözün yanılmadı? Əlbəttə, bundan bir xəta əmələ gələcək, mənim zənnim xəta olmaz.

Bir neçə vaxtdan sonra məlik Hacı Çələbidən genə pis sözlər şaha ərz elər. Şah mühəssil göndərər ki, Hacı Çələbidən yüz tuman cərimə alın. Mühəssil gəlib Hacı Çələbidən pul istər. [Hacı Çələbi] deyər: «Mənim[242] təqsirim[243] nədir ki, cərimə verim? Vermənəm!».

Bir neçə gün keçər, (sonra) mühəssil deyər ki, pulu ver, yoxsa güc ilən, dögərəm, allam. Hacı Şıxəli (ki, Hacı Çələbinin əmisi oğludur)[244] deyər: «Ey Çələbi, şahın nökəriylə yüzləşmə, pulu ver». Hacı Çələbi verməz. Hacı Şıxəli çoq dövlətli imiş. Oğluna deyər ki, get evdən[245] pul(u) gətir, cəriməni verək. Hacı Çələbi deyər: «Sən də vermə».

Hacı Şıxəli onun sözünə baxmaz, gətirir, pulu verir. Mühəssil cəriməni alar, gedər. Şaha burda olan[246] işləri ərz edər ki, Hacı Çələbi pulu verməyirdi, əmisi oğlu[247] verdi. Onu da qoymayırdı, sözünə baxmadı, verdi.

Bir neçə vaxtdan sonra Məlik Nəcəf şaha[248] Hacı Çələbidən yenə təqsir ərz elər. Şah bu vaxtda[249] Hacı Çələbini istər ki, hüzura gəlsin. Adam gəlir, Hacı Çələbiyə deyər. Hacı Çələbi bilir ki, bu dəfə getsə[250] şah buna tənbeh[251] edəcəkdir. Hacı Çələbi hər nə ki sünni əhlinin böyüklərini və yüzbaşılarını var, yığıb cəm elər, xəlvət[252] deyər ki, şah məni istəyibdir, amma bu dəfə getsəm bilirəm ki, gəlməyəcəgəm. Nə deyərsiniz?

Bunlar təmamən deyərlər ki, sən getsən biz qızılbaşın qulluğuna tabü taqət gətirə bilməzik[253]. Səni getməgə qoymanuq.

Deyər: «(Pəs) imdi mən nə desəm öylə elərsiniz?».

Deyərlər: «Elərük».

Sabahdan Hacı Çələbi sünni əhlinin böyüklərini və rəşidlərini götürüb gedib Məlik Nəcəfi[254] bir para övladıyla belə[255] qırıb öldürərlər[256]. Təmamən cəm olub tarixi-islamyyə min yüz əlli altıda olanda[257] Hacı Çələbini özlərinə hakim edib, Gələsən-görəsən(d)ə[258] gedib sığnaq elərlər.

Bu əhvalatı Nadir şaha[259] ərz elərlər. Şah qoşun götürüb, gəlib Daşbulaq kəndinin yanında Kotan düzü[260] deyərlər, orada ordunu qoyub, bir para zübdə[261] qoşun götürüb Gələsən (və) görəsən tərəfinə gedər. Çoq dava edərlər, (hər) iki tərəfdən çoq adam ölür. Hətta şahın qabağında pişxidmətin ururlar. Şahın üməraları ərz elərlər ki, sənə fəda olaq, bir para ac, bimənfəət adamlardan ötrü qoşunu nə hacət qırdırırsan? [262] Sonra şah qəbul edib, qayıdıb ordusunda bir neçə[263] vaxt əgləşib[264].

Sonra gedib, o bir[i] ildə yenə gəldi. Xülaseyi-kəlam, üç il Hacı Çələbi Şəki əhli ilə Gələsən (və) görəsəndə oturub, çoq aclıq və tənglik çəkibdirlər. Sonra şah çıxıb gedib, bunlar da Nuxuya düşübdürlər. Şah gedib, Xorasanda şahı öldürübdürlər[265]. İranda məğşuşluq çoq olubdur.

Hacı Çələbi çoq böyük olub. Təbriz [266] vilayətinə kibi[267] buna qulluq edibdirlər.

Nadir şah öləndən sonra İranda bir Əmiraslan sərdar olub. O da Şəki vilayətinə qoşun çəkib gəlib[268]. Hacı Çələbinin böyük oğlu Həsən ağa bir para qoşun ilə gedib, dava edibdirlər. Həsən ağa o davada ölüb. Əmiraslan sərdar Şəki vilayətin ala bilməyib, qayıdıb gedibdir.

Bir neçə vaxtdan sonra xoylu Əhməd xan və qaradağlı Kazım xan və qarabağlı[269] Pənah xan və gəncəli Şahverdi xan həsəd elərlər ki, Hacı Çələbi neçün bir belə böyük olmaq gərək? Bunlar dördü Gürcüstan valisinə[270] adam və kağız göndərirlər ki, biz və sən də qoşun götürüb gedib Hacı Çələbiyə tənbeh[271] eləyək.

(Və) vali çoq qoşun götürüb[272] gəlir; o dört xanlara adam göndərir, onlar da gəlirlər. Vali onların dördünü də dutub öz qoşunu ilə Çələbinin üstə gəlir. Xanları da öz yanında dusdaq gətirir.

Hacı Çələbi bunu eşidib, bu da qoşun götürüb, gedib Şəmkir tərəfində vali ilə dava eləyib. Vali çoq pis basılıb, çoq adamları ölüb, qayıdıb gedibdir[273]. Hacı Çələbi o dört xanları da valinin əlindən alıb mürəxxəs eləyib, [onlar] öz ölkələrinə gedibdirlər[274].

Sonra bir kərə yenə valiyi-Gürcüstan qoşun ilə[275] gəlib, Qanıq kənarında Hacı Çələbi xan ilə dava edib, yenə basılıb gedibdir.

Hacı Çələbi xan on iki il hakimlik edib, tarixi-islamiyyə[276] min yüz altmış səkkizdə olanda [277] mərhum olubdur[278].

Oğlu Ağakişi bəg[279] yerində hakim olub. Surxay xan’ın atası Məhəmməd xan’ın[280] qızını da alıb, beş il Şəkidə xanlıq edib.

Ağakişi bəg qızını alan Məhəmməd xan Qumuq xanı qoşun ilə Ərəş mahalına gəlib Ağakişi bəgə adam göndərib[281] ki, qızımın əri gəlsin, görüşək. Ağakişi bəg də bir para adam götürüb gedər.

Ərəş sultanı Məlik Əli Məhəmməd xan ilə sözübir olub, Məhəmməd xan tarixi-islamiyyə min yüz yetmiş ikidə olanda[282] Ağakişi bəgi öldürür, qoşunun götürüb[283] Nuxuya gəlir.

[Məhəmməd]hüseyn xan (ki, Hacı Çələbinin oğlu Həsən ağa’nın oğludur) o vaxtda cahıl oğlan imiş. Şəki bəglərinin bir parası onu götürüb Şirvan vilayətinə qaçıbdırlar.

Məhəmməd xan Nuxuya gəlib. Hacı Çələbinin çoq pulunun və xəzinəsinin yerini [ona] deyibdirlər, yerdən çıqarıb. Nuxuda çoq zülmlər edib. Qırq gün Nuxuda qalıb, qırq gündən sonra Şəki[284] əhli dönüb, Hüseyn xanı Şirvandan götürüb, Məhəmməd xanı Şəkidən qovub[285] [Məhəmməd]hüseyn xanı Şəkidə xan edibdirlər. Ərəş sultanı Məlik Əli Hüseyn xana qulluq etməyib[286] iki il Hüseyn xan xan olandan sonra.

İranda bir Əfşar Fətəli xan[287] var imiş, sərdar imiş, Qarabağa gəlir. Məlik Əli Fətəli xan yanına gedər ki, Şəkidə onu xan eləyə. Hüseyn xan bunu eşidib bu da çoq peşkəş ilə sərdarın yanına gedər. Sərdar Fətəli xan bir para kəslərdən və böyüklərdən xəbər alıb ki, Şəki vilayətinin əsl bəgzadəsi Məlik Əlidir, yoxsa Hüseyn xandır? Ərz edərlər[288] ki, Hüseyn xandır; onların[289] övladı bunların nökərləridir, həmişə bunlara qulluq edibdirlər.

Sonra (sərdar) Fətəli xan Məlik Əliyə naxoş olub ki, ağanın yüzünə niyə[290] durursan deyib və dutub [onu] Hüseyn xana verib. Hüseyn xana xələt verir[291] ki, mən də səni xan elədim. Hüseyn xan Məlik Əlini alıb Şəkiyə gəlir və Məlik Əlini öldürür[292] (və) Şəkidə hakim olur.

Hacı Çələbinin dört oğlu var: Həsən ağa, Ağakişi bəg, Cəfər ağa [293] və Hacı Əbdülqadir xan[294].

Hüseyn xanın xanlığından bir neçə il keçəndən sonra bir para kəslər Cəfər ağa’ya təhərrük[295] verirlər ki, sən Hacı Çələbinin oğlusan, Hüseyn xan nəvəsidir; neçün sən xan olmayasan[296], o, xan ola? Cəfər ağa da bundan ötrü Hüseyn xandan ədavət elər (ki), gündən-günə ədavət aralarında ziyadə olur.

Hüseyn xan nə qədər hərəkət elər ki, bunu islah eləyə, çarə olmaz. Axırı, iş çoq bərk[297] olur. Hüseyn xan çarə tapmaz, Cəfər ağanı öldürür. Və Hacı Əbdülqadir bəg (ki, Cəfər ağanın qardaşıdır) bu işdən küdurət edib, bir neçə ildən sonra Şəki (bəglərindən) və Ərəş[298] bəglərindən üstünə cəm edib, qaçıb Ərəşdə Kür kənarında Dardoqqaz[299] adlı bir ada var, orada bərk səngər qayırıb və Qarabağlı İbrahim xan da əl atıb, o da bunlara kömək olub, orada dururlar. Hüseyn xan ilə onun arasında (bir) neçə davaları olub. Ağakişi bəgin oğlu Balahacı xan o davaların birində ölübdür.

Hüseyn xan igirmi iki il Şəki vilayətində xanlıq edib. Axırı, bir neçə vaxtdan sonra Hacı Əbdülqadir bəg fürsət tapıb, Şəki və Ərəş bəgləriylə gəlib, Hüseyn xanı Nuxu qalasında dutub. Tarixi-islamiyyə min yüz doqsan dörtdə olanda[300] Hüseyn xanı öldürüb, Şəki vilayətində xan olubdur, Hacı Əbdülqadir xan deyilibdir. Bir neçə vaxtdan sonra Hüseyn xanın Əhməd ağa adlı bir oğlu var imiş, onu da öldürür.

Məhəmmədhəsən Hüseyn xan oğlu Qarabağda imiş. Oradan Cara gəlir. Cardan qoşun götürüb gəlir, Hacı Əbdülqadir xan ilə dava elər, basılar, gedər. Hacı Əbdülqadir xan üç il yarım Şəkidə xanlıq edib.

Məhəmmədhəsən xan sonra bir də Cardan qoşun cəm edib gəlib Hacı Əbdülqadir xan ilə dava elər. Bu dəfə Hacı Əbdülqadir xan basılar, qaçar, Şirvan vilayətində Mustafa xan’ın[301] atası Ağası xan’ın yanına gedər. Ağası xan onu dutub Məhəmmədhəsən xana verər. Tarixi-islamiyyə [26 məhərrəm] min yüz doqsan səkkizdə olanda[302] Məhəmmədhəsən xan onu öldürüb Şəki vilayətində xan oldu.

Və Məhəmmədhəsən xan Hacı Əbdülqadir xanın yeddi xırda oğlun öldürübdür. Onun oğul övladı qalmadı Məhəmmədhəsən xan bir-iki il xanlıq edəndən sonra.

Mənim atam Fətəli xan Məhəmmədhəsən xanın [ögey] qardaşıdır. Onun[303] anası Ərəş sultanının[304] qızıdır[305]. Ərəş sultanı Məlik Əlinin oğlanları o vaxtda Ərəşdə böyük və sikkəli və güclü bəglər imiş ki, Fətəli xanın anasının qardaşlarıdır. Məhəmmədhəsən xan Fətəli xan’ın qövmləri böyük və çoq olmaq və özü də Hüseyn xanın istəkli[306] oğlu olmaq səbəbindən, ehtiyat elər ki, bəlkə [Məhəmmədhəsən xanı] xarab eləyə, dutub Fətəli xanın gözlərini çıqarıb özünü də evdə[307] dusdaq elər.

Bir neçə ildən sonra Səlim xan (ki Hüseyn xanın kiçik oğludur) Məhəmmədhəsən xan buna abru[308] və rütbə verməz, birütbə saxlar və bəlkə xarab eləmək qəsdində olur. Səlim xan Məhəmmədhəsən xanın yamanlıq qəsdindən qorqub, bir para Şəki vilayətinin bəglərindən özünə yoldaş eləyib, tarixi-islamiyyə min iki yüz doqquzda olanda[309] Şəkidən qaçıb Car vilayətinə gedər.

Haman o ildə İran[310] şahı Ağaməhəmməd şah qoşun ilə Qarabağ vilayətinin üstə gəlib orda əgləşdi. Məhəmmədhəsən xan şaha qulluq eləmək və ixlas göstərməkdən ötrü Hacı Seyid adlı bir böyük və külli-ixtiyar nökəri var idi, bunu şahin qulluğuna göndərdi.

Nəhayət[311], Hacı Seyid yürəgində Məhəmmədhəsən xandan çox incik imiş (və) şaha ərz elər ki, hərgah istəsən Şəki vilayəti sənə qulluq eləyə, gərəkdir Məhəmmədhəsən xanı öldürəsən, ya gözlərin çıxardasan.

Şah öz xanlarından birisini (ki, adı Dəvəli[312] Hacı Mustafa xan ola) sərdar elər və on iki min qoşun verib göndərər ki, get Şirvan və Şəki vilayətlərin zəbt elə və Məhəmmədhəsən xanı dutub gözlərini çıxardıb, Təbriz[313] vilayətinə göndər[314] getsin.

Dəvəli Mustafa xan qoşun ilə Kürdən keçib, Şirvan vilayətinə gəlib[315], Şirvan xanı Mustafa xan Fit dağı adlı bir bərk yer var imiş, qaçıb orda sığnaq elər. Qızılbaş qoşunu Şirvanın çöllərindən ələ gələni çapar, aparar.

Məhəmmədhəsən xan on iki il xanlıq eləyib o eldə.

Tarixi-islamiyyə min iki yüz onda idi[316], Səlim ağa Car’dan və Avar’dan bir para qoşun cəm edib, gəlib, Məhəmmədhəsən xan da Şəki qoşununu cəm edib, gedib Göynük[317] kəndinin yanında dava elədilər. Məhəmmədhəsən xan basılıb gəlib Nuxuya. Səlim xan Car və Avar qoşunu ilə dalısınca gəlib[318] daxil olubdur.

Və Dəvəli Mustafa xan qoşun(u) ilə Şirvan’dan Ağdaş’a gəlib, bir neçə gün Ağdaşda qalıb, sonra Xaçmaz mahalında[319] Tərkəş adlı kəndin ayağında düşüb əgləşdi.

Məhəmmədhəsən xan Ağaməhəmməd şaha qulluq elədiginə və adamı şahın yanında olmağına arxeyin[320] olub, nəhayət[321], Dəvəli Mustafa xan nədən[322] ötrü gəlir və nə fikirdə olmağından xəbəri olmayıb, gəlib Nuxudan çıqar, gedər ki, gedib Dəvəli Mustafa xandan qoşun alıb Səlim xanı Şəkidən çıqarsın[323]. Gedib Tərkəş ayağında Dəvəli Mustafa xanın qoşununa daxil olan kimi Mustafa xan Məhəmmədhəsən xanı dutdurub, təmamən nökərlərini soyundurub və özünün gözlərini çıqarıb, bir neçə qızılbaş adamına[324] verib Təbriz[325] vilayətinə göndərdi.

Səlim xan Şəkidə xan olub əgləşdi[326]. Bir neçə vaxtdan sonra Məhəmmədhəsən xanın yeddi xırda oğlun öldürübdür. Səlim xan da şaha qulluq eləməyib, qızılbaş qoşunundan ehtiyat edib, şəhəri köçürüb Gələsən-görəsənə aparıb, orada sığnaq elədi.

Ağaməhəmməd şah o il[327] Qarabağı ala bilməyib, qoşunların götürüb, gerü qayıdıb getdi. Və Dəvəli Mustafa xanı da qayıdıb gedəndə Şirvanda öldürübdürlər. Obiri ildə şah genə gəlib, Məhəmmədhəsən xanı da götürüb və binə (və) ağırlığı və bir para qoşunu da və Məhəmmədhəsən xanı da Muğanda qoyub, özü qalan qoşunu götürüb Qarabağ üstə gəldi. Şir(v)anlı Mustafa xan’ı və gəncəli Cavad xan’ı şah istəyib, yanına aparmışdı.

O il çoq aclıq olub, Qarabağ tab gətirməyib, İbrahim xan övlad(lar)ıyla Car vilayətinə qaçdı. Şah Qarabağı alıb, özü gedib Şuşa[328] qalasında əgləşdi. Haman o ildə (ki, tarixi-islamiyyə min iki yüz on birdə idi)[329] Şuşa[330] qalasında şahın öz pişxidməti ki, şah ona naxoş olmuşdu, o da öz qorxusundan (ki, bəlkə şah məni öldürə) bir gecə şahı öldürür[331]. Sabahdan qoşun əhli bu qəziyyəni bilib, tamam qoşun bir-birinə dəgib, çox-çox məğşuşluq olub, qızılbaş qoşunu təmamən çəkildi[332], getdi.

Və Şirvanlı Mustafa xan oradan gəlib, Muğandan Məhəmmədhəsən xanı da götürüb Şirvana gəldi. Bir neçə gün saxlayıb, sonra Məhəmmədhəsən xan’ı götürüb, Şəkiyə gəldi ki, bunu genə xan eləyə. Səlim xan eşidib, qaçıb getdi. Məhəmmədhəsən xanı Mustafa xan gətirib bir də xan elədi[333]. Mustafa xan və Məhəmmədhəsən xan ikisi dost olub dolandılar.

Səkkiz il Məhəmmədhəsən xan genə xanlıq elədi.

Sonra Mustafa xan ilə araları yaman olub düşmən oldular.

Mustafa xan Səlim xan’ı Qarabağdan gətirdi ki, gələ, Məhəmmədhəsən xanı çıxarıb Səlim xanı xan eləyə. (Və) Məhəmmədhəsən xan da qoşun götürüb [Mustafa xanla Səlim xanın] qabağına[334] gedəndə yoldaşının[335] yüzünə baxıb bildi ki, ola ki[336], munu[337] istəməyən kəslər çoqdur, Mustafa xanla dava eləyə bilməz. Naçar qoşunu dağıdıb bir para adam ilə Mustafa xanın yanına gedər ki, bəlkə genə mənim ilə dost ola, xanlıq munda qalıb, qayıdıb yenə Şəkiyə gələ. Gedən kibi Mustafa xan bunu dutdurub Şirvan’a göndərir və Səlim xanı da saxlar; bu fikirdə olur ki, öz bəglərindən birini Şəkiyə naib göndərə.

Şəki əhli böyük-kiçik yığılıb, mənim atam Fətəli xan’ın üstünə cəm olub, andlar içib, bərk ittifaq edib tarixi-islamiyyə min iki yüz on doqquzda olanda[338] xan elərlər. İki-üç ay xanlıq elər.

(Və) Mustafa xan görər ki, elədigi fikri əmələ gətirə bilməz (və) Fətəli xanın yanına adam göndərər və dostluq elər ki, oğlun da göndərsin, bir neçə vaxt yanında qalsın dostluq möhkəm olmaqdan ötrü. O zamanda[339] mən (də) kiçik idim, atam məni Şirvana göndərdi.

Mən gedən vaxt Səlim xanı Mustafa xan Ağdaş mahalına göndərdi. Ağdaşda bir neçə gün qalandan sonra Şəki bəglərindən iki-üç adam Səlim xana dil verir, Səlim xan da xəbərsiz, bir geçə atlanıb gəlir. Fətəli xan xəbərsiz, [Şəki əhli] and içibdirlər, [xan] nə bilsin ki, bir neçə bəg xəyanət elərmiş? Səlim xana dil verən bəgin birinə qalanın qapusunu tapşırır. Qapuda duran bəg Səlim xan gələn kibi qapunu açıb [onu] qalaya salır.

Yuqarıda yazılan tarixdə Səlim xan yenə də Şəkidə xan olur, bir il yarım xanlıq elər (və) sonra padşahi-aləmpənah imperatori-əzimə[340] qulluq elər[341].

Vəqti ki, Qarabağlı İbrahim xan[342] dönüb, Rusiyyə qoşunu onunla dava eləyib, İbrahim xan öləndə[343] Səlim xanın bacısı da orada olur[344], Səlim xan bu işdən küdurət eləyib yanındakı Rusiyyə qoşunundan bir neçə adam öldürür[345]. Səlim xanın bu xəyanətindən o zamanda[346] olan sərdari-valatəbar[347] qəzəbnak olub, Nebo(l)sin yanaralı[348] bir para Rusiyyə qoşunuyla Səlim xanın üstünə göndərir.

Səlim xan bir az dava elər, bacarmaz, çıqıb qızılbaş tərəfinə[349] qaçar[350].

Nebo(l)sin yanaral bu vilayətin ixtiyarını yenə mənim atam Fətəli xana verir. Amma Xoylu Cəfərqulu xan Şəki vilayətini padşahi-aləmpənahdan istəyib, padşah da ona verdiribdirmiş[351].

Sonra tarixi-islamiyyə min iki yüz igirmi birdə olanda[352] Cəfərqulu xan padşahın əmriylə Şəki vilayətində xan oldu[353].

Mən də Cəfərqulu xan əyyamı Şəkiyə gəldim.

Təhrirən fi 20 [mahi-z]ilqədətül-həram 1244 (=miladi 24 may 1829).